Кем чок бүдүш артында дерзии араатан "Бүгү-россияның хөй-ниитиниң бодалын өөренир төп" (ВЦИОМ) деп Россияның шинчилелдер кылыр албан чериниң чон аразынга чоруткан айтырыгларындан тодараттынганы-биле чуртувуста 10 өг-бүлениң бирээзинде-ле күчүлээшкин болуп турар. Социологтарның санааны-биле өг-бүле күчүлээшкининге таваржып турар улустуң 75 хуузу херээжен улус болуп турар, а оларның 91 хуузу хоойлу ёзугаар бадылгалыг. Өг-бүледе күчүлээшкин эң нептереңгей болгаш кижиниң мага-бодун­га, сагыш-сеткилинге аар кемдээшкиннерни чедирер амыдыралдың берге байдалы болур. Ону кажан ынчаар адап болурул дээрге, өг-бүлезинде берге байдал өйлеп-өйлеп катаптап каап турар, үргүлчү кижиге күш дөгеп, хол дээп, куду көрүп, сөглеп турар апарган таварылгада хоойлу ёзугаар ынчаар адаар. Ол аңгы-аңгы хевирлерлиг болур. Каржы-хажагай аажылалдың бир хевири болур багай сөс­тер-биле кижини үргүлчү дорамчылап, сөглеп, чалчып азы кыжырып, кочулап-шоодуп тургаш, сагыш-сеткилин хөмүрертир сы мунуп кээр хевир бар. Ону психологтуг күчүлел деп адаар. Кижиниң мага-бодунга аарышкылыг кылдыр хол дээп, эттеп, кемдээшкиннерни чедирери чуртталгада эң хөй таваржып турар. Ол хевирни мага-бот күчүлээшкини деп адаар. Оларның аразында эң коргунчуу – күштээшкин. Өг-бүлезиниң иштинге чоок улус аразынга болган азы үргүлчү болуп турар бо коргунчуг аажылалды кижи болганы үндүр чугаалап шыдавас. Ылаңгыя назы четпээн ажы-төл черле ыыттавас, чүге дээрге хөөкүйлерни шуут чаа коргудуп каан болур. Акша-көпееэн канчаар чарып турарын үргүлчү хынап, мобильдиг банкызындан аай-дедир шилчиткен акшаларын хүннүң-не көрүп, садып алган бир-ле эдилели азы хеви дээш хыйланып, дедир дужааттырыптары, кижиниң ажылдап алган акшазын хавырып, өйлей берип азы шуут-ла бербейн баары база-ла өг-бүле күчүлээшкининге ха­мааржыр. Чүгле ону экономиктиг күчүлээшкин деп адаар. Бо бүгү кылдыныглар хоойлу мурнунга харыысалгалыг деп баш бурунгаар сагындырары артык эвес. Административтиг харыысалгадан улгаткаш, кеземче хоойлузу-биле аар болгаш онза аар херектер кылдыр оттурар таварылгалар болур. Эртем дылы-биле бижээн тайылбырны кысказы-биле таныштыргаш, херек кырында амыдыралывысты сайгарып көрээлиңер. АШАК-КАДАЙ АРАЗЫНДА КҮЧҮЛЭЭШКИН Улус мурнунга дыка чараш кылдыр алдынар ашак-кадай чоргулаар. Эвилең-ээлдек, аразында чугаалажыры онза, улус адааргай берип болур. Эр кижи кадайының тонун кедирип, эжикти ажыткаш, мурнай киирип, чалаттырган хемчег­леринге иелээн дыка чараш кылдыр сөс ап, дөргүл-төрели-биле кижизии аттыг, өөрүшкү-маңнайлыг хөөрежип-хөөрежип чанып­тарлар. Машиназынга чүгле олурупкан дег болур – эки-бак сөстер бирээзинден ужугуп үнер: «Сен чүге ынча дидиң? Ол кижи сенче чүге ынчаар көрдү? Чүге ол ашак-биле танцыладың?» деп айтырыглар соонда үш-үдүрүм майт-шорт эгелээр. Орукта удур кел чыдар машина кырынче халый берги дег кылдыр ол-бо талазынче үндүр-киир халдып чорааш, бажыңынга чедип келир. Аас-дыл хөрлээлезе-хөрлээлезе, тутчуп кириптер. Кадайы база күштүг, шыырак болза, черле дүжүп бербес: сирбектеп, боостаалап, теп, шанчып чоруй, дең эвес күштен дезип эгелээр. Эр кижиниң чаңгыс чаакче дажыптары безин кайы хире күштүүн билир болгаш, арнынга дээспес дээш дыка кызар. Чамдык эр улус дыка кажар болур. Арынга, кижилер көрүп каар черлеринге дегбейн, хеп дуглап чоруур мага-боттуң кезектерин көгертир шашкылап, тепкилеп каапкан болгулаар. Бо ашак-кадай ам черле чарлы бээр боор, ын­чаар кижини эттеп турда, кижи канчап шыдажыр боор деп бодаар сен, каткан-хуураан, чок, черле чарылбас. Улаштыр чүү-даа болбаан ышкаш чурттап кириптерлер. Бажың-балгадын арыг-силиг кылдыр аштап-чуг­гаш, шайын хайындырып, амданныг чемин кылгаш, орунда чыдар када­йының баарынга эккеп салгаш, дискек кырынга олурупкаш, өршээл дилеп, буруузун миннип, ынакшылын илередип шаг болур. Хөөкүй кадайы дораан алзы кааптар. Ёзулуг ийи арынныг шулбус. Улуска кем чок, чазык-чаагай чаңын көргүзер, а бажыңынга ол дег дерзии араатан чок болур. Кадайын көгүдүп турда, көөр болза, ол дег авыяастыг кижи чок. Шак мынчаар бүгү назынында чурттап чоруур улус саны дыка хөй. Ол бүгүнү хөөкүй чаш ажы-төл база көрүп турары хомуданчыг. Кончуг чугаакырлары эртенинде уруглар садында, клазында башкыларынга болгаш эштеринге тө кааптар. Кончуг «угаанныглары» черле ыыттавас. Айтырар-даа болза, «өчүк салбас» — ада-иезинге ол хире ынак, чудун чажырар. Азы оларындан ол хире коргар, чугаалаптар болза, ат кылгай. Бистиң чуртувуста кады арагалааш, аас былаашканының түңнелинде өг-бүлелер иштинге өлүрүүшкүннер бо-ла болу бээр: ачазы оглун бижектеп каар, ашаа кадайын азы кадайы ашаан, даайы чээнин дээш-ле. Ол таварылгаларның хөй кезиинде херек кылган кижи мурнунда база кемниг херек дээш хосталгазын казыттырып, шииттирип чораан кижилер болур. Бо кеземче херектери дораан оттуртунуп, истелге дүргени-биле дооступ, буруулуг кижиге яланы онаап, шиидип кааптар. А чамдык өг-бүлелерде чылдары-биле эскертинмес коргунчуг аар херектер база болуп турары чажыт эвес. Олар колдуунда назы четпээн ажы-төл-биле холбаалыг. НАЗЫ ЧЕТПЭЭН УРУГЛАРГА ХАМААРЫШТЫР Эң-не аарышкылыг болгаш сагыш-сеткилге аар, кээргенчиг, берге ажылды назы четпээн уруглар аразынга кем-херек үүлгедиишкиннерин болдурбас дээш, баш удур профилактиктиг ажылдарны чорудуп турар яамыларның албаннары, килдистериниң ажылдакчылары чүктеп чоруур. Өг-бүлелерде назы четпээн уругларга хамаарыштыр болуп турар каржы-хажагай чоруктар: эттеп-эриидээшкин, күштээшкин, нүгүл, буруулуг кижизин чажыргаш, когараан уругже бурууну чууй каапта- ры – бо-ла бүгүнү сайгарып чоруп тургаш, кээргенчиг ажы-төл дээш сагышсырап, ыглап, дүнелерде удувастап, ханының базыышкыны улгадып, буруулуг улус орнунга хейде-ле боду хилинчектенип эгелээш, ажылындан үнүп, мергежилин солуп чоруй барган ийи кижини ылап-ла билир мен. Уруунуң адазы-биле чурттавайн, божуп алгаш, чааскаан азырап чораан аныяк херээжен кижи ёзулуг ынакшылынга дужуп, аас-кежиктиг чуртталгага таалап, коллективинге хүндүткелдиг кижи кылдыр ажылдап чораан. Ашаа база ажыл-хожулдуг. Хостуг үелеринде машиназынга олурупкаш, үжелээ хоорайлап, кафеге шайлап, театрга шии көрүп, чамдыкта уруун бажыңга арттырып кааш, чүгле иелээн-даа чоруп турганнар. Хамык ужур школага өөреникчи ажы-төлдү шинчип көөр эмчилерниң диспансеризациязындан эгелээн. Гинеколог эмчиниң тодаратканы-биле эр-херээжен харылзааны кылып турган назы четпээн уруглар даңзызы прокуратурага чеде бээрге, назы четпээннер инспектору-биле ажыл эгелээн. Кандыг-даа сезиг көргүспейн, чажыртынып чораан бичии уругнуң өчүүнден илерээни болза, авазының бажыңга чок турган үелеринде соңгу адазы эр-херээжен чорукту каш-даа катап кылган болган. Үезинде чугаалавайн чажырып чораанының чылдагааны – билдинип кээр болза, иешкилерниң иелдирзин өлүрүп кааптар деп кыжаныг. Уруг оон корткаш, ыыттавайн чажырып, боду бүдүү хилинчекти шыдажып эртип чораан. Херекти оттургаш, истелгени эгелей бээрге, өөреникчи кыс уругнуң төрүп-ле каан иези уруунга болушпайн, соңгу адазын нүгүлдеп турар деп буруудадып, ашаан агарткаш турар болган. Канчаарга-даа, эрге-­хоойлу уругнуң талазынга болуп, эр кижиниң буруузун истелге бадыткааш, суд хосталгазын казып, шиидип каан. Ооң соонда безин авазы орталанмайн, уруун көрбестеп, ашаанга болчуп артып калган. Хөөкүй кыс школа соонда өөренип чорупкаш, авазынче олчаан эглип келбээн, ам-даа эдеришпейн чоруур хевээр. Хөй кезиинде мындыг таварылгаларда херээжен улус, когараан кыс уругларның төрүп-ле каан иелери, бодунуң төлүнге эвес, күштекчи ашаанга болчур. Чүгле каш санныг угаанныг авалар уруглары дээш туржуп чоруур. Соңгу ада, соңгу аданың эдертип келген оглу хамаан­чок, төрээн адазы, кады төрээн акызы уруунуң, дуңмазының хойнунче кире берип, күзелдерин хандырып алыр таварылгалар амгы үеде бар апарганы дүвүренчиг. Колдуунда-ла кадыкшылының байдалы кызыгаарлыг, угаан-медерели дудуу кылдыр төрүттүнген кээргенчиг кыс уруглар мындыг хилинчекке таваржып турар. Өөредилге адырында психологтар, клиниктиг психологтар болгаш бо талазы-биле тускай эртемниглер бо чидиг айтырыг­ны сайгарып, шинчилеп, кол-кол чылдагааннарын тодарадып, кандыг ажылдар чорудуп болурун сүмелеп, ада-иелер өөредилгелерин, семинарларны эрттирип турар. Ындыг хемчеглерге, билдингир-ле, берге байдалдыг өг-бүлелер четчези-биле киришпейн турар. Чүге дизе ам-даа илереттинмээн өг-бүлелерни, харалаан, билбес болгай бис. Онаалгазын кылдырып чадап кааш, ажы-төлүн хап-соп, ужу-бажынче шашкылап, алгырып-кышкырып, хүннүң-не эттеп турар ада-иелер база бар. Кандыг-бир бажың ажылы кылбайн барган азы бир-ле чурум үрепкен дээш, кеземче көргүзери-биле спортчу мергежилгелерни 100-150 катап бичии кижиниң чилчии үзүлгүже кылдырар бажың «тренерлери» база тургулаар. Херек кырында боттары ол хирени шыдавас хирезинде, спортка хандыкшыл оттуруп турар кончуг кижи мен деп мактанырлар. Ол база дөмей-ле чаш кижини дорамчылап турары-дыр. Кижи каш харлыында кайы спортчу мергежилди каш катап кайы хире үе иштинде кылып шыдаарыл, ону көвүдедип улгаттырыптар болза, чаш кижи канчап баарыл деп тускай эртемниглер санап каан турар болгай. КҮЧҮЛЭЭШКИННИ БОЛДУРБАС ДЭЭШ Кижиниң бажыңы хилинчек ораны эвес, даштын долгандыр турар бүгү-ле коргунчуг чүүлдерден камгалаар быжыг ханалар болур ужурлуг. Ооң ишти чырык, чылыг, кижи бүрүзүнүң дыш алыр аңгы булуңунга өске кижиниң турары күзенчиг эвес. Оон-моон келген, эки-даа билбес, төрел аттыг улузунга кажанда-даа ажы-төлүн арттырбас болза эки. Ие кижиге уруг-дарыы-биле хүн бүрүде болуп турар чүүлдер сонуурганчыг болур ужурлуг: уруу чүнү чиген, чүнү кеткен, чүнү көрген, кымнарга ужурашкан... Чүге муңгарап турарыл, чоп кончуг өөрүшкүлүг чоор, чугаалажып көрейн адырам дээш бир дугаарында авазы шимченир ужурлуг. Назы четпээн уругнуң сагыш-сеткилиниң дүвүрелин эң баштай эштери-даа, башкызы-даа, психолог-даа, эмчилер-даа эвес, авазы мурнай эскерип, билип, ижин-кара чокка чугаалажып турар болза эки. Аныяк кижиге амыдырал тудар ашак херек-ле ыйнаан, ынчалза-даа ажы-төлдүг улус, ылаңгыя кыс уругларлыг ие кижи, ашактаныр мурнунда чүс катап боданыр болза эки. Соң даарта уруг-дарыымга хамаарылгазы кандыг болурул деп катап-катап сайгарар херек. Эки улус бар болбайн канчаар, кижи бүрүзү мөзү-бүдүжүн ышкынмаан болгай. Ёзулуг эрзиг, эриг баарлыг, өске кижиниң төлүн бодунуу дег өстүрүп каар эрлер бар. Шын шилилгени кылыр апаар. Кижилерге каржы, күштеп-күчүлеп болур кижиниң арнында биживээн болгай. Ооң аянныг идик-хеви, чараш арын-шырайы, дурт-сыны, чылыг-чымчак чугаа-сооду, хөглүг-баштак аажы-чаңының артында чаштынып чыдар ийи дугаар дерзии араатанның арнын баш бурунгаар билип алыры берге. Эдип алыры оон дора. Бир эвес аргажок таваржы берген болза, бир дугаар болган таварылгадан-на дораан шиитпирни үндүрүп, хемчеглерни алыр херек. Берге байдалга таваржы берзе, бүзүрел телефонунче дүн-хүн чок долгап болур деп школа бүрүзүнде өөредип, телефоннуң дугаарын өөреникчилерниң дневниктеринде чыпшырып берип турары дыка эки. Ажы-төлдү айыыл-халаптан чайладып, өг-бүле күчүлээшкиннерин, кем-херек үүлге­диишкиннерин болдурбас дээш, кызып, аргажок берге байдалга таваржы берген кижиге тускай эртемниг специалистер дузазын кадып турар. Кызыл кожууннуң хоорай чергелиг Каа-Хем суурда өг-бүле күчүлээшкининден когараан иелерге болгаш чаш ажы-төлге дуза кадар төптү ажыдып турары база Тываның Чазааның болгаш ие-чаш айтырыгларынга хамаарылгалыг яамылар, албан черлериниң бо чидиг айтырыгны шиитпирлээр дээш чорудуп турар ажылдарының бирээзи болур. Ыыттавайн шыдажып, чажыртынып чоруур чоруктан уштунар болза эки. Ал бодунуң, ашааның ат-алдарын бодааш, ажы-төлүн эш-өөрү кыжырып, кочу-­шоотка киире бербезин дээш, өөнде күзүрүмүн үндүрбейн, чажырып чорааш, хайыраан тынындан, алдын хүнүнден элекке чарлыры кайы хире хомуданчыг-дыр? Боданып көрээлиңерем, чонум. Надежда КУУЛАР. Чурукту интернет четкизинден алган. «Шын» №41 2025 чылдың октябрь 23