11.12.2025
Администрация Дзун-Хемчикского кожууна
Декабрь 10-да, Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар аттыг Чадаананың драма театрынга Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү, Сут-Хол кожууннуң Хүндулуг хамаатызы, Россия Федерациязынын Федералдыг айыыл чок албанының, Камгалал яамызының шаңналдарының эдилекчизи Александр Суур-оолович Ондарның чаа үнген "Ыдыктыг Хемчик" деп номунуң таныштырылгазы болуп эрткен.
Чөөн-Хемчик кожууннуң төлээликчилер Хуралының даргазы, кожууннуң Баштыңы Инна Байыр-ооловна Монгуш, кожууннуң чагырга даргазы Айдыс Дарый-оолович Куулар байырлыг хемчегге киржип, номнуң автору Александр Суур-ооловичиге Даа кожууннуң 260 чылдаанынга тураскааткан юбилейлиг медальды тывыскаш, ном байырлалынга киришкеннерге быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, чедиишкиннерни чаа чыл таварыштыр күзээннер.
Александр Сүүр-оолович Ондарның төөгү-барымдаалыг номун эжи Куулар Геннадий Дамдыновичиниң чырыткылыг адынга турааскааткан. Геннадий Дамдыновичиниң ачазы Дамдын Санчааевич Куулар Чөөн-Хемчик партия райкомуннуң бирги секретары чораанын номчукчуларга сагындырары артык эвес.
Байырлалдың башкарыкчылары Чадаанада Тываның национал музейиниң Монгуш Буян-Бадыргы аттыг салбырының эргелекчизи Монгуш Доржу Дамба-Доржуевич, Чадаананың драма театрының артизи Монгуш Белекмаа Валентиновна «Ыдыктыг Хемчик» деп номнун эге чүүлүнде Хемчик дугайында авторнуң киирилдезин хөгжүм, аялганың аайы-биле аянныг номчааш, байырлалды бедик деңнелге эрттиргеннер.
1908-1947 чылдарда Хемчик девискээринге төөгүлүг болуушкуннарны: Чадаананың Үстүү Хүрээзиниң лама-башкылары Чамзы Камбының удуртулгазы-биле Хемчиктиң улуг-биче дүжүметтери Буурул ноянның мөчээниниң соонда, аныяк-чалыы Монгуш Буян-Бадыргыны дүжүлгеге олуртур дээш Улаастайже чорудуп турар бөлүктүн киржикчилериниң хөделиишкиннерин уран көргүскен. Оларнын аразында Тыванын төөгүзүнде эң-не билдингир Нимажап чагырыкчы, тоолчулар Тевек-Кежеге, Шаажан-Хоо бар. Бо болуушкундан эгелээш Хемчик девискээринге ол үеде төөгүлүг болуушкуннар номчукчуларның сагыш-сеткилин доюлдуруп, тодаргай чурумалдар көступ келир.
Ийиги эгеде Тыва Арат Республиканың тургустунганын, орус, тыва чоннуң найыралчы харылзааларын, эрги езу-чурумга удур «революсчу» хувискаалчыларның демиселин «Чиңзелиг борттерни чок кылыр», «Сумунак үймээни», « Хемчик уну хөлзээзинниг чер болгай» деп болгаш өске-даа эгелерде тодаргай, делгереңгейи-биле бижээн.
Автор Хомду дайынының киржикчилериниң овурларын, кайгал Барыймааның, Алдын-Херелдиң, Чамыянның, Мартаажыктың болгаш өскелерниң-даа киржилгезин, Хемчиктиң үймээнин тыва дылдың уран-чечен аргалары-биле чедимчелиг чуруп көргүскен. Монгуш Буян-Бадыргының агайы Дыртыынаның овурун «Агай» деп эгеде, Даа кожууннуң чызаанынга төөгү ужур-дузалыг болуушкуннар, ак орус, солааннарнын амыр-тайбын чонга, ылаңгыя иштиг аныяк ие херээженге хамаарыштыр каржы-дошкун өлүрүүшкүнү, Теве-Хая, Кызыл-Чыраага каржы-ханныг өлүрүүшкүннер, Улуг-Хөндергейлеп Өвүрже ажып бар чыдарга — шивээниң, Шеми, Теве-Хая, Хөндергейниң девискээринде Хылдыг-Үзүктүң, амгы үеде Ноян шаразы, Сагаан өгбениң тураскаалы бар ыдыктыг черлерниң бойдус чурумалы көстүр.
«Нояннар» деп эгеде Чамзы-Камбының Омскиже чорутканы болгаш өске-даа төөгүлүг болуушкуннарны каракка көстүп, номчукчунуң бодалын, сагыш –сеткилин ол үениң төөгүлүг үе-чадаларынче чайгаар-ла хаара туда бээр. Кол болуушкуннар Шемиде, Чыргакыда, Баян-Талада, Көк-Теректе, (Монгуш Буян-Бадыргының кыштаандан тудуп апарганы – Куу-Дагда) Чадаанада болуп турары-биле Чөөн-Хемчиктиң, бурун Даа кожууннуң чонунуң төөгүзү-биле сырый холбаалыг.
« Ыдыктыг Хемчик» деп номун Тываның ном үндүрер чериниң ном санындан садып алгаш, кичээнгейлиг номчууруңарны диледим.
Вячеслав МОНГУШ, Россияның Журналистер Эвилелиниң, Тыванын чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү, « Чаа орук» солуннуң кол редактору, чуруктарны Айкуш Ондар тырттырган