Информационные материалы


Тыва энергетиканың 100 чылдааны Интервью Эдуард Куулар: «Тыва энергетиканың чаартылгалары уламчылаар!» Тыва Арат Республика 1921 чылда тургустунган соонда, дөрт чыл эрткенде, найысылал Кызыл хоорайга дөртен киловатт күштүг баштайгы электри станциязы ажылдап эгелээн. Ону акы-дуңма тыва чонга белек кылдыр Совет Эвилели тудуп тургускан. Кызылга туттунган баштайгы даш бажыңга турган электри станциязын 1925 чылдың ноябрь 7-де байырлыг ажыдып, ажыглалче киирген. Тыва энергетиканың тургустунгандан бээр 100 чылдаанынга хамаарышкан болгаш ооң амгы байдалының, келир үезиниң дугайында ТР-ниң одалга болгаш энергетика сайыды Эдуард Куулар-биле чугаалаштывыс. – Эдуард Анатольевич, Кызылга баштайгы электри станциязын 1925 чылдың октябрь 1-де ажыглалга киирген деп «Тываэнерго» акционерлиг ниитилелдиң болгаш Тываның күрүне архивиниң сайтыларында айыткан болуп турар. Тываның Одалга болгаш энергетика яамызы баштайгы электри станциязы 1925 чылдың ноябрь 7-де ажылдап эгелээн деп турар. Баштай бо талазы-биле «Шынның» номчукчуларынга тодаргай тайылбырлап бээрин дилээр-дир бис. – Чоокка чедир бис база баштайгы электри станциязы 1925 чылдың октябрь 1-де ажылдап эгелээн деп санап турган бис. Ынчалза-даа ону бадыткаар дөзү, төөгүлүг документ чок болуп турар. ТАР үезинде, 100 чыл бурунгаар, Кызылга үнүп турган «Красный пахарь» солунга 1925 чылдың октябрь, ноябрь айларда үнген медээлер ёзугаар баштайгы электри станциязын ажыглалче киирер ажылдар октябрь айда уламчылап турган, станцияны ноябрь 7-де ажыглалче киирген деп санап турар. Ынчангаш «Красный пахарь» (амгы «Тувинская правда») солунга үнген материалдарга даянып, баштайгы электри станциязы ноябрь 7-де ажыглалче кирген деп тодарадып үндүрген бис. Бо төөгүлүг документини тыва энергетиканың хоочуну Мерген Кыргысович Анай-оол, тыва харылзааның хоочуну Мөңгүн-оол Кара-оолович Кууларның дузазы-биле тыпкан. Ол кезек солуннарның хоолгалары Тываның А.С. Пушкин аттыг национал библиотеказында кадагалаттынып чыдар. «Красный пахарь» солуннуң оригиналдары Москвада 1 дугаар төп ном шыгжамырында бар. Баштайгы станция турган Кызыл хоорайның Ленин кудумчузунуң 27 дугаар бажыңында ам бо хүннерде Тываның национал библиотеказының килдизи ажылдап турар. – Тыва энергетиканың 100 чылдаанын демдеглеп эрттирер дугайында Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның айтыышкыны-биле ажылчын бөлүктү тургускан, юбилейге тураскааткан хемчеглерни бадылаан болгай. Ол хемчеглерже кандыг солун чүүлдер кирип турарыл, оларның күүселдези кандыг чоруп турар ирги? – Тыва энергетиканың юбилейин баштайгы электри станциязын ажыглалга кииргенден бээр 100 чыл эрткенде, бир дугаар демдеглеп турарывыс бо. Мооң мурнунда, ТАР үезинде-даа, совет үеде-даа, 1990 чылдардан бо чылга чедир тыва энергетиканың юбилейлерин демдеглевейн турган. Бо чылдан эгелээш, 5 чыл болгаш-ла дараазында чылдарда тыва энергетиканың ээлчеглиг юбилейлерин эрттирер ёзу-чаңчыл тургустунган деп болур. Тыва энергетиканың 100 чылдаан юбилейинге даянып алгаш, Тываже энергетика адырының федералдыг деңнелдиг удуртукчуларны чалаан турган бис. Оларның бирээзи «Россети» акционерлиг ниитилелдиң чиңгине директору Андрей Валерьевич Рюмин чоокта чаа, ноябрь 6-да, 220 киловольт күчүлүг улуг энергия хүлээп алыр «Кызыл» болгаш «Туран» подстанцияларын долузу-биле чаарткан соонда, оларны ажыглалче киирер ёзулалга кээп киришкенин билир силер. Ол дээрге Тываның үлетпүр болгаш социал адырларының инвестиция төлевилелдерин энергия-биле хандырар комплекстиг планының баштайгы чадазы болур. Комплекстиг планны Тываның Баштыңы В.Т. Ховалыгның дилээ-биле РФ-тиң Президентизи В.В. Путинниң айтыышкынын күүседип, федералдыг чазак 2021 чылдың декабрь айда хүлээп алган болгай. Ол план бо хүннерде чедиишкинниг боттанып турар. Комплекстиг планны долузу-биле күүсеткен соонда, Ак-Суг өңнүг металлдар шыгжамырынга улуг даг-руда болбаазырадыр комбинат ажылдап эгелээр, Тожу кожууннуң Ырбан, Ий, Доора-Хем, Адыр-Кежиг суурлары төпчүткен электри хандырылгазынче шилчиир, Кызыл хоорайга болгаш кожууннарга чурттаар оран-сава, социал объектилер тудуглары шапкынчыыр. Ол ышкаш Шушенское — Кызыл аразынга 220 киловольт күчүлүг 2 дугаар электри шугуму база туттунар. Ол электри шугумунуң тудуун Кызыл болгаш Шушенское талазындан уткуштур тудуп эгелээн. Саян дагларында Ергаки заповедник таварыштыр электри шугумун тудары бойдус камгалалынга хамаарышкан шыңгыы негелделерлиг болуп турар. Ергакини эртер 50 хире километр тайга-таскыл черлерде Кызыл дептерже кирген үнүштерни өскээр көжүрүп, чаа черге олуртур ажылдарны энергетик тудугжулар кылып доозуп турар. «Россети» акционерлиг ниитилелиниң Баштаар чериниң даргазы, чиңгине директору А.В. Рюмин-биле Тываның Чазаа 220 киловольтудан эвээш күчүлүг (35/10/0,4 кВт) Тывада электри четкилерин, подстанцияларны база чаартып, солуурун дугурушкан. Ынчалдыр юбилейни ажыглап федералдыг органнарга энергетика айтырыгларын тургузуп, шиитпирлеп турарывыс бо. Энергетика айтырыынче, ооң хөгжүлдезинче кичээнгейни юбилейге даянып угландырбышаан, чон, ылаңгыя аныяк-өскен, аразынга энергетик мергежилиниң алдар-хүндүзүн бедидер хемчеглер база көрдүнген. «Тыва Республиканың алдарлыг энергетиги» деп күрүне шаңналы болур хүндүлүг аттан аңгыда, Тываның Одалга болгаш энергетика яамызының тыпсыры «Тыва энергетиканың 100 чылдааны» деп юбилейлиг, «Тыва Республиканың одалга-энергетика комплекизиниң хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу дээш» деп медальдарны база тургускан бис. Федералдыг энергетика яамызындан үлегер ап, «Тыва Республиканың хүндүлүг энергетиги» деп атты база тургузуп, ооң медальдарын база чагыдып каан бис. Оларны Россияның Энергетиктер хүнү – декабрь 22-де баштайгы эдилекчилеринге тыпсыр бис. Ол ышкаш тыва энергетиканың 100 чылдаанынга тураскааткан альбом ном үндүрер ажыл база адакталып, кыска видеофильм тырттырары дооступ турар. – Улуг энергетика талазы-биле тыва Чазактың кылып чорудуп турар ажылы эки үре-түңнелдиг болуп турар-дыр. Чылыг хандырылгазының талазы-биле кандыг хемчеглер алдынып турарыл? Чижээлээрге, Шагаан-Арыг хоорайга чаа одалга төвү тудары? – Тываның Баштыңы Владислав Товарищтайович федералдыг чазакка Шагаан-Арыгга болгаш Ак-Довуракка чаа одалга төптери тударының дугайында айтырыгны чогумчалыг шиитпирлеп турар. Аңаа бистиң яамы база үлүүвүс киирип тур бис. Шагаан-Арыгга чаа одалга төвүнүң төлевилели тургустунган, ооң өртек-үнезин база санап үндүрген. Херек акшаландырыышкынны Москвага чедиишкинниг камгалап алдывыс, ам тендер-садыглажыышкын эрттирген соонда, тудуг келир чылын эгелээр. Улаштыр Ак-Довурактың одалга черин чаартыр бис. Ниитизи-биле алыр болза, бо чылын тыва энергетиканың 100 чылдаан юбилейин демдеглеп тура, Тываның энергетиктери республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге төлептиг үлүүн киирип, чаартылгалар-биле уткуп турар. Айдың ОНДАР. Мерген АНАЙ-ООЛДУҢ тырттырган чуруктары. “Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20


100-летию тувинской энергетики "Тувкоммунэнерго": от рождения до банкротства Мы продолжаем серию публикаций, посвященных столетней истории тувинской энергетики. В феврале 1962 года было создано хозрасчетное предприятие электрических сетей РПП "Тувкоммунэнерго", первым директором которого был Иван Чижиков. Республиканское производственное предприятие (РПП) "Тувкоммунэнерго" осуществляло эксплуатацию линий электропередачи и подстанций, а также дизельных электростанций в городах и районных центрах Тувы. Специалисты "Тувкоммунэнерго" обслуживали электрические сети 10/0,4 кВ в Кызыле, Сут-Холе, Тээли, Кызыл-Мажалыке, Самагалтае, Эрзине и Хандагайты. А в Туране, Чадане, Шагонаре, Чаа-Холе, Бай-Хааке и Сарыг-Сепе, кроме электрических сетей, на обслуживании "Тувкоммунэнерго" были и котельные. На пике своего развития, когда предприятие получало Красные знамена как победитель социалистического соревнования, оно обслуживало около 500 подстанций, более тысячи километров линий электропередачи, 300 километров кабельных линий, 7 распределительных пунктов, 16 тысяч светильников уличного освещения, около 100 тысяч электросчетчиков, более 20 тысяч электроплит, 57 котлов в 11 отопительных котельных с общей мощностью 130 гигакалорий в час, более 30 километров сетей теплоснабжения, 9 дизель-генераторов в двух дизельных электростанциях. До прихода "большой энергии" из-за Саян - после присоединения Тувы к энергосистеме Сибири - "Тувкоммунэнерго" вело эксплуатацию еще большего числа дизельных электростанций (ДЭС) в райцентрах, закрытых после их присоединения к централизованному электроснабжению. По воспоминаниям ветерана тувинской энергетики Владимир Семеновича Белькова, отец которого, как и он сам, тоже всю жизнь трудился в "Тувкоммунэнерго", на предприятии также были бригады по внутридомовым сетям, которые обслуживали освещение мест общего пользования (подъездов, подвалов) многоквартирных домов Кызыла. Более того, в ведении "Тувкоммунэнерго" были и светофоры Кызыла! Профессионалы своего дела Таким образом, РПП "Тувкоммунэнерго" в советский период стало многопрофильным передовым предприятием республики, трудовые достижения которого неоднократно отмечались не только Тувинским обкомом КПСС и Советом министров Тувинской АССР, но и Москвой. И в этом большая заслуга первого директора предприятия Ивана Яковлевича Чижикова, выпускника Ленинградского политехнического института Бориса Павловича Григорьева, направленного к нам Министерством энергетики РСФСР переводом с ТЭЦ завода "Сибтяжмаш", где он трудился после получения диплома, долгие годы возглавлявшего "Тувкоммунэнерго", главного инженера предприятия Виталия Павловича Мельниченко, ставшего директором после Б.П. Григорьева, а также всего трудового коллектива. Ровесниками предприятия были Отличник коммунального хозяйства РСФСР, старший контролер Екатерина Николаевна Борисова, контролер по предприятиям Людмила Кирилловна Мельчугова, бухгалтер Валентина Александровна Парипова. Лучшие годы жизни посвятили работе электрообмотчица Надежда Владимировна Запан, электроприборист Лидия Васильевна Есикова, контролер Тамара Васильевна Шабанова, мастер по ремонту Иван Ефимович Домрачев, инженер-инспектор Алексей Михайлович Губарев, старший мастер дизельной электростанции в Тоора-Хеме Олег Хертекович Ширин, электромонтер Мугур-Аксынской ДЭС Олег Чамбалович Иргит, контролер Чаданского участка Мария Кускелдеевна Саая, старшие мастера Кызылского участка Владимир Антонович Мандан-Хорлуу, его коллега из Самагалтая Владимир Дукарович Томур-оол, электромонтер Тээлинского участка Александр Сагаай-оолович Салчак. По профессиям и должностям этих ветеранов также можно судить о широкой сфере деятельности "Тувкоммунэнерго". Предприятие вырабатывало и поставляла потребителям электроэнергию с ДЭС, теплоэнергию с котельных. Кроме того, закупало по оптовым ценам электроэнергию у Энергосбыта "Красноярскэнерго" и реализовывало своим потребителям, присоединенным к электрическим сетям предприятия. На предприятии была построена большая ремонтная база по улице Малоенисейская в г.Кызыле, где ремонтировались трансформаторы и электрические двигатели различной мощности. Замену конфорок электрических плит, электросчетчиков в многоквартирных домах тоже производило "Тувкоммунэнерго". Последствия рыночной экономики Переход к рыночной экономике самым плачевным образом сказалось на предприятиях коммунальной энергетики, таких как "Тувкоммунэнерго" по всей стране. Сохранить не только многопрофильность, но и, в период плановой экономики, передовое предприятие в условиях рыночной конкуренции и свободных цен стало невозможным, так как многие виды деятельности, такие как эксплуатация дизельных электростанций и крупных котельных стала убыточной! И эти убытки вначале и середине 90-ых годов покрывались за счет выручки от реализации электроэнергии, приобретенной у Энергосбыта "Красноярскэнерго". Фактически Энергосбыт стал кредитором "Тувкоммунэнерго", месяцами, а потом и годами задерживавшему оплату за приобретенную у Энергосбыта электроэнергию. Старожилы предприятия вспоминают, как неоднократно, собранная с населения и других потребителей в г. Кызыле и райцентрах выручка, направлялась не на оплату за поставленную Энергосбытом электричество, а на приобретение, например, дизтоплива для ДЭС или угля для котельных. Упущением руководства предприятия, да и региональных властей было, может быть, или элементарное игнорирование такой ситуации, или сознательное решение проблемы содержания убыточных ДЭС и котельных за счет предприятий "большой энергетики»: Энергосбыта и Тувинских электрических сетей, в начале 2000-х преобразованных в АО "Тываэнерго". И это самым пагубным образом сказалось на их работе. Такая ситуация бесконечно продолжаться не могла. В начале 2000-х годов кредиторы "Тувкоммунэнерго", в том числе "Тываэнерго" и налоговая инспекция, обратились в Арбитражный суд Республики Тыва о признании ГУП "Тувкоммунэнерго" банкротом. Так, закономерным исходом — банкротством — завершились не принятое властями решение о реструктуризации предприятия в связи с переходом к рыночной экономике, поздно принятые меры по государственной поддержке предприятия по возмещению расходов на содержание убыточных дизельных электростанций и котельных. Процедура банкротства ГУП "Тувкоммунэнерго" завершилась в 2008 году. В результате ликвидные активы предприятия — движимое и недвижимое имущество было продано конкурсным управляющим на открытых торгах. Вырученные финансовые средства были направлены, прежде всего, на погашение задолженности по заработной плате работников и далее по очередности на уплату налогов и т.д. АО "Тываэнерго" приобрело электрические сети и контору предприятия по улице Рабочая в Кызыле, где на сегодняшний день находится головной офис общества. Вырученных средств от продажи активов "Тувкоммунэнерго" на оплату задолженности за поставленную Энергосбытом электроэнергию не хватило, дело даже не дошло до ее оплаты кредиторам. В соответствии с действующим законодательством "Тываэнерго" и "Тываэнергосбыт", начавшие работать раздельно в результате реформирования РАО "ЕЭС России», были вынуждены их списать. А дизельные электростанции и котельные, из-за которых "Тувкоммунэнерго" обанкротилось, конкурсным управляющим были безвозмездно переданы муниципалитетам как объекты жизнеобеспечения. В настоящее время самые крупные из них: котельные города Шагонар и села Чаа-Холь эксплуатируются ГУП РТ "Управляющая компания ТЭК 4", в ведении которого находятся также Ак-Довуракская ТЭЦ, работающая в котельном режиме, и новая котельная в Хову-Аксы. А дизельные электростанции в Мугур-Аксы, Тоора-Хеме и Кунгуртуге обслуживает ООО "Дизель", история деятельности которых началась относительно недавно. В этих энергетических предприятиях Тувы, которые не являются юридическими правопреемниками "Тувкоммунэнерго", до сегодняшнего дня трудятся кадры, трудовая деятельность которых началась в некогда успешном республиканском производственном предприятии "Тувкоммунэнерго". Мерген АНАЙ-ООЛ, инженер-электрик, заслуженный работник РТ. Фото из Интернета


В рамках празднования 100-летнего юбилея тувинской энергетики и в преддверии Дня энергетика Кызылская ТЭЦ приглашает юных художников принять участие в творческом конкурсе


Уважаемые друзья, подписчики группы!

В преддверии празднования Дня Энергетика АО «Кызылская ТЭЦ» объявляет о начале ежегодного конкурса среди детворы Тувы. Проявить свою творческую фантазию могут все желающие мальчики и девочки в возрасте от 6 до 15 лет.

Работы принимаются по адресу: г. Кызыл, ул. Колхозная, 2 (административное здание АО «Кызылская ТЭЦ»), либо рисунок можно сфотографировать, отсканировать и отправить на электронную почту:
tuva@sibgenco.ru так, чтобы всё чётко просматривалось, ну и конечно, не забывайте подписать свою работу и оставить контактный телефон для обратной связи.

С подробными условиями конкурса можно ознакомиться в Положении, зайдя по ссылке ниже.

Ждём ваши работы! Удачи!




В рамках празднования 100-летнего юбилея тувинской энергетики и в преддверии Дня энергетика Кызылская ТЭЦ приглашает юных художников принять участие в творческом конкурсе


Уважаемые друзья, подписчики группы!

В преддверии празднования Дня Энергетика АО «Кызылская ТЭЦ» объявляет о начале ежегодного конкурса среди детворы Тувы. Проявить свою творческую фантазию могут все желающие мальчики и девочки в возрасте от 6 до 15 лет.

Работы принимаются по адресу: г. Кызыл, ул. Колхозная, 2 (административное здание АО «Кызылская ТЭЦ»), либо рисунок можно сфотографировать, отсканировать и отправить на электронную почту:
tuva@sibgenco.ru так, чтобы всё чётко просматривалось, ну и конечно, не забывайте подписать свою работу и оставить контактный телефон для обратной связи.

С подробными условиями конкурса можно ознакомиться в Положении, зайдя по ссылке ниже.

Ждём ваши работы! Удачи!


ВНИМАНИЕ! Плановое отключение электричества в Туране и части Кызыла. Дорогие жители! В связи с проведением ремонтных работ на подстанции будет приостановлена подача электроэнергии. Дата и время: СРЕДА, 5 ноября, с 13:00 до 17:00 (ориентировочно) Отключение затронет: · В г. Кызыл — улицу Титова. · Практически весь город Туран (включая все основные улицы и переулки, такие как Советская, Комсомольская, Дружба, Молодежная и др.). · Арбан Найырал (ул. Комарова и ул. Подстанция). Полный список адресов: г. Кызыл, ул. Титова Арбан Найырал, ул. Комарова Арбан Найырал, ул. Подстанция г. Туран (все улицы и переулки): ·пер. Авиационный ·пер. Весенний ·пер. Полевой ул. Баранова ул. Горная ул. Дениса Оюна ул. Дружба ул. Загородная ул. Колхозная ул. Комсомольская ул. Кочетова ул. Красноармейская ул. Красных Партизан ул. Молодежная ул. Новая ул. Пролетарская ул. Рабочая ул. Сайзырал ул. Советская ул. Спортивная ул. Титова ул. Шоссейная ул. Щетинкина Заранее благодарим за понимание! Пожалуйста, планируйте свой день с учетом этой информации.



/ ТЫВАНЫҢ ЭНЕРГЕТИКА АДЫРЫНЫҢ 100 ЧЫЛЫНГА

/ ТЫВАНЫҢ ЭНЕРГЕТИКА АДЫРЫНЫҢ 100 ЧЫЛЫНГА / Баштайгыларның бирээзи Бо чылын Тыва Республика бодунуң бот-догуннаан хөгжүлдезинге улуг идигни берип чоруур энергетика адыры 100 чыл оюн демдеглеп турар. Энергетика адырынга ажылдап, ол мергежилге өөренип алыры-биле ортумак база дээди эртем чедип, кызып чораан кижи болганымда, кады ажылдап чораан эш-өөрүм дугайында бижип көрейн. Энергетика-биле холбашкан эртем-билиг чедип алыр деп бодалдың эгези-ле мындыг чүве… АЧАМ ЧАГЫЫ Школачы турумда-ла, авам Белекей Тевековна аарааш, чок апарган. Ынчан хөөкүй авам чаа-ла 47 харлыг, дыка-ла аныяк турган. Угбам Виктория Улан-Удэ хоорайда Чөөн Сибирьниң культура институдунче өөренип чоруй барган. Чыраа-Бажы суурга ачам Куулар Кочаевич-биле иелээ арткан бис. Ол үеде көдээ суурга телевизор бар эвес, радио дыңнаар. Ону дүнекиниң 23.00 шакта өжүрүп кааптар чүве болгай. Ындыг муңгаранчыг төнмес кежээлерде ачам бодунуң, Тываның база улуг чуртувустуң төөгүзүн чугаалап берип, мени өөредип-кижизидип турган-дыр деп ам билип чоруур-дур мен. Ачамның Тываның Араттың революстуг шериинге шериг албанын эрттирип турганын, Ленинград хоорайга адъютантылар школазынга, 1943-1944 дайын чылдарында Москва хоорайга, Лубянкага НКВД-ниң школазынга, Свердловск база Барнаулга өөренип чораанын ынчан билген мен. Школа доозар үе келгенде, шериг-биле холбаалыг амыдырал шилип алза деп, ачамга чугаалаарымга, «Үе-шагның негелдезиниң, аайы-биле шеригге-даа, анаа хамааты чуртталгага-даа албан техника-биле холбаалыг мергежилден чедип алыр сен, оглум» деп чагаан чүве. Шериг баарының мурнунда, Чадаанага ДОСААФ-тың радиотелеграфистер курузун доозуп алгаш, ол шагда радио четкизинге морзянканы (Морзе азбуказы) бо-ла дамчыда бээр, ында чүнү дамчыдып турарын саазынга бижээш, ачамга көргүзеримге, «Бир техниктиг харылзаа мергежилин чедип алганың ол-дур, оглум» — деп дыка амыраар кижи. 1969 чылдың майның 5-те Совет Шериг хүрээлеңинче кыйгырты бээрге, Кызыл хоорайга 13 кижи – шупту ДОСААФ-ка радистер курузун дооскан оолдарның аразында чүгле чаңгыс тыва мен болдум. КОМАНДИРИМ ЧАГЫЫ Тывадан келдирткен 13 кижини Красноярск крайда Канск хоорайга 1 дугаар шериг хоорайжыгажы деп черге эккелген. «Кызыл тук орденниг 22-ги шериг авиация школазының агаарга адыгжы-радистерниң Ыраккы болгаш Фронту авиациязы» деп алдар-аттыг өөредилге чери болган. Ол авиашколага Тывадан чеди кижи артып калдывыс. Комиссия соонда «Рядовой В.К. Пюрюна агаарга адыгжы-радист болурунга белен» деп чөпшээрелди алгаш, 7 ай иштинде өөренгеш, «командир огневых установок и воздушный стрелок-радист Дальней Авиации 3-го класса» деп шынзылга бижикти алдым. Канск хоорайга ол авиашкола дооскан 24 курсантыны Калинин (амгы Тверь) хоорайда Ыраккы Авиацияның 6 дугаар авиакорпузунуң 52 дугаар авиадивизиязының 56 дугаар гвардейжи авиаполугунче чорудупкан. Ол гвардейжи шериг кезээниң Калуга облазының Шайковка деп черге ТУ-16 деп бомбардировщик самолетка ужудукчу адыгжы-радист болуп эрттирдим. Совет Армияның шериг-агаар күштериниң эртем-билиглиг, культурлуг, бедик мөзү-шынарлыг офицерлериниң аразынга эрттиргеним, мээң амыдырал-чуртталгамның улуг чадазы болган. Шеригден халажып чанып турумда, мээң ужудуп турган самолёдумнуң командири, гвардейжи капитан Владимир Павлович Фальковский: «Албан техника-биле холбаалыг дээди эртем чедип алыр сен» деп чагыг-сөзүн берген. Боду Москваның физика-техниктиг инженер институдун, оон Ыраккы Авиацияның ужудукчуларының дээди курстарын дооскан. БАШТАЙГЫ ПРОФЕССИОНАЛ ЭЛЕКТРИКТЕР Баштайгы тускай ортумак эртемниг техник-электрик Улаачы Дулушевич Нава 1964 чылда Новосибирскиниң электромонтаж техникумунуң Дивногорскуда салбырын дооскаш, 40 ажыг чыл иштинде Тываның электри четкилеринге ажылдаан. Кончуг чөптүг, оожум аажы-чаңныг бо хоочун-биле кады ажылдааным уттундурбас. 1971 чылдың Совет шериг албанындан халажып келгеш, Кызыл хоорайда политехниктиг техникумнуң чаа ажыттынып турган бүдүрүлге албан черлериниң электри дериг-херексели болгаш эптеп кылырының талазы-биле салбырга шылгалда эрткеш, кирип алдым. Ынчан бир дугаар техник-электриктер бөлүүнге 24 кижи хүлээп алган чүве. Ийи чыл алды ай дургузунда өөренгеш, түңнелинде 18 кижи доозуп, Тыва АССР-ниң баштайгы профессионал электрик эртемниг кижилери болдувус. Бистиң башкыларывыс: техникумнуң директору, Тываның баштайгы геолог-эртемдени, геология-минералогия эртемнериниң кандидады Калин-оол Серээевич Күжүгет, өөредилге талазы-биле оралакчызы, алдарлыг башкы Мария Кочнева, бөлүктүң куратору Александр Иванович Дресвянников, электри дериг-херекселиниң теоретиктиг өөредилге башкызы Виктор Степанович Безручко, электропривод база электромонтаж башкызы Мария Степановна Өртеней — инженерлиг графика башкызы, Николай Анатольевич Иванов — электрилиг машиналар башкызы бисти өөредип турган. Олар эрткен вектиң 70 чылдарында дыка шыырак эртем-билиглиг башкылары кылдыр санадып турган. Мен техникумну доозарда, диплом камгалалының практиказын Хову-Аксының «Тувакобальт» комбинадынга эрттиргеш, «Даш үүрмектээр фабриканың электри хандырылгазын экижидери» деп диплом ажылымны «5» демдекке камгалап алган мен. Комбинаттың электри четкизиниң талазы-биле улуг мастери, Иркутск чурттуг Василий Веревкин, Свердловск хоорай чурттуг Виталий Банных олар иелээ техникум дооскан улус болчук. «Тывакобальт» комбинадынга практика эрттирип ажылдап өөренип тургаш, Тывавыстың база бир эртем-билиглиг, комбинаттың кол инженери турган Дадар-оол Сангыр-оолович Монгуш, кол металлуругу турган техниктиг эртемнерниң кандидады Доржу Байырович Бузур-оол – шак мындыг инженер эртем-билиглиг, алдар-аттыг оолдары-биле кады ажылдааным чуртталгамга улуг идиг, деткимчени берген деп үнелеп чоруур мен. Бүдүрүлге практиказы дооступ турда, диплом мурнунуң практиказында электрик-практикантылар – Карим Ондар, Хевер-оол Артына, Михаил Злыгостев бисти аңгы кабинетке башкывыс чыып алгаш, Тываның келир үеде социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни электроэнергетика бээр. Ол улуг хөгжүлде-сайзыралга келир үениң электри специалистери кончуг улуг рольду ойнаар деп тайылбырлады. Ооң кайы хире шынныын сөөлүнде чуртталгамда билдим. «Тывакобальт», «Тываасбест» комбинаттарынга, совхозтарга ажылдап тургаш, Омскунуң политехниктиг институдунга өөренип турган үемде, ол хоорайның «ТЭЦ-5» тудуунга киржип, Тольятти хоорайда «АвтоВАЗ» заводунуң 062 дугаар «Нива» кылыр цегинге, Саян-Шушенск ГЭС тудуунга ажылдап тургаш, ол черлерниң специалистери, улуг удуртукчу даргалары-биле сүмележип ажылдааш, дерим, ханым, кежим-биле көрүп эрткен болгаш энергетиканың күрүнеге ужур-утказын медереп билип чор мен. Техникум соонда кады өөренип чораан эштерим Билчиир-оол Конгар-оолович Ондар, фабриканың улуг мастери Колосов Виктор база мен Ак-Довуракта В.И. Ленин аттыг Тываасбест комбинадынга ажылдай бердивис. Колосовтар деп үш алышкы комбинатка ажылдап турганнар. Ол ышкаш комбинаттың чуурар, аңгылаар цегинге ажылдап турган бистиң чаңгыскурсчуларывыс Демир Хертек база Валерий Оюнну база-ла Колосов алышкыларның ортуну удуртуп турган. Мен фабриканың электроремонт бригадазынга ийи ай хире ажылдап турумда, Виктор Колосов даргам келдирип алгаш, мени: «Сээң опыт-дуржулгаң улуг-дур, ынчангаш сени фабриканың дежурный электригинге томуйлап турар» — деп чугаалаан. Ынчалдыр Тыва Республиканың бир улуг фабриказын башкарып ажылдаар аргалыг болдум. Мындыг улуг бүдүрүлгени электри четкизи-биле башкарарынга техникумга, кобальт комбинадынга чедип алган мергежилим дыка-ла дузалады. Маңаа чаңгыс чижек кылдыр мону киирейн. Комбинаттың улуг диспетчери биле дежурный электрик тургузуп каан «ДСК»-биле улуг фабриканы дес-дараалаштыр ажылдадыры дыка улуг ажыл-дыр. Ол бүгүнү кылырда, тускай технологтуг карта-схема-биле кылыр. Диспетчер-технолог-биле дежурный электрик бо ажылды кончуг эки билир болгаш чаңгыс-даа чазыг кылып болбас. Ынчангаш улуг бүдүрүлгениң дежурный электриги ол ажылдап турар чериниң бүдүрүп турар продукциязының шупту технологтуг чадаларын бодунуң бажынга, мээзинге сиңирип алган турар ужурлуг. 1974 чылда Кызылдың политехниктиг техникумунуң бир дугаар доозукчулары, техник-электриктери: Николай Горбунов (Каа-Хем хөмүр-даш уургайының кол энергетиги болуп ажылдап чораан); Алексей Метелёв (Каа-Хем хөмүр-даш уургайының цех начальниги, кол энергетиги); Хевер-оол Артына — «Тывакобальт» комбинаттың гидрометаллургия цегиниң мастери, дизель, электростанциялар талазы-биле улуг специалист; Демир Хер- тек — «Тыва даг-дүгү» комбинаттың мастери кылдыр ажылдап чораан; Билчиир-оол Ондар– «Тываасбест» комбинаттың мастери кылдыр ажылдаан; Сүгдүр-оол Монгуш Хандагайтының подстанциязын тудуп, тыва электри четкилериниң электриги болуп ажылдаан; Киим-оол Ондар– Чадаана хоорайның коммунэнерго мастери болуп ажылдаан; Виктор Пюрюна – «Тываасбест» комбинаттың дежурный электриги болуп ажылдаан; Михаил Злыгостев Таңдының Бай-Хаакта подстанцияның улуг мастери болуп ажылдаан; Карим Ондар – Сүт-Хөл совхозтуң улуг электриги, Суг-Аксының подстанциязының улуг мастери болуп ажылдаан; Норжуң-оол Ондар Чадаананың подстанциязынга улуг мастери болуп ажылдаан. Александр Скажутин, Анатолий Кузьмин, Рехлов, Михайленко, Харченко, Козловский болгаш өскелер-даа Тываның аңгы-аңгы булуңнарынга, хоорайларынга энергетика шугумунга ажылдап, чурттап чорааннар. УРУГЛАРЫМ АВАЗЫНЫҢ ЧАГЫЫ Ачам Куулар Кочаевич аарый бээрге, «Чыраа-Бажы» совхозка улуг инженер-электрик кылдыр ажылдай бердим. Ол-ла чылын Новосибирскиниң совет кооператив садыг институдун дооскаш, суурга ажылдап келген кончуг аныяк, чараш кыс Тамара Васильевна-биле таныжып алгаш, өг-бүле тудуп, бежен ажыг чыл эгин кожа, ажы-төлдүг аас-кежиктиг чурттап чор бис. Кады чаңгыс өг-бүле болуп чурттай бергеш, Тамара Васильевнага дээди эртемниг инженер болур күзелимни чугаалаарымга, ол изии-биле деткип, харын-даа өөредилге черинче кирер шылгалда дужаарынга дузалашкан. Түңнелинде Омскунуң политехниктиг институдунуң электрорадиотехниктиг факультединиң «үлетпүр бүдүрүлгелеринииң болгаш хоорайларның электри хандырылгазы» деп мергежилинге өөренир студентизи болуп, ол эртемниң “гранит дажын хемирип” баштайгы чылында дыка-ла бергедээн мен. Ынчан Тамара Васильевнаның бергелерге черле дүжүп бербес деп чагыы мени чүглендирип турган. Ынчангы чаңгыскурсчуларым аразындан: Сергей Шпилев – сөөлүнде «Синтетический каучук» заводтуң кол энергетиги болган, Андрей Вырва –«Сургутнефтегазтың” бүдүрүлге каттыштырылгазының чиңгине директору, Анатолий Ленкевич — күрүнениң айыыл чок чер комитединиң полковниги дээш Александр Богомолов, Владимир Ушаков, Светлана Лукина, Лиана Солнцева, Ташировтар болгаш өскелер-даа улуг ажылдакчылар болуп ажылдаан. Практика үезинде Омск хоорайның ТЭЦ-5 тудуунга киржир аас-кежиктиг болдум. Мээң ол практикам удуртукчузу Иран Араб Республиказынга улуг чаа ТЭЦ тудуунга киржип турган дуржулгалыг специалист болган. Шак мындыг электрикке таваржыры, чуртталгада чаңгыс катап болур аас-кежик деп бодаар мен. Оон аңгыда Тольятти хоорайда «АвтоВАЗ» заводунуң «НИВА» кылыр 062 дугаар цегиниң кол энергетигиниң эргелелинге – ССРЭ-ниң эң улуг бүдүрүлгезинде электро-энергетик ажылдакчылары канчаар ажылдап турарын, ажыл-агыйны канчаар удуртурун база өөренип көрдүм. Ол ышкаш сөөлгү куруска Омскунуң чаа тургустунган «Пластмасс» заводунга практика эрттирер хуваалданы алдым. Ол чаа туттунган заводтуң Франциядан келген дериг-херексели, чаа технологиязы база ол үениң байдалы-биле келир үеже көрдүнгенин дыка сонуургаан мен. Мээң дипломум төлевилелиниң темазы: "Омскэнергонуң» чижээнге электри энергиязының күш-шыдалы системага четпейн барганда, ол системаның автоматчыткан камгалалы”. Эртем талазы-биле удуртукчум, техниктиг эртемнерниң кандидады Вадим Вязигин, бүдүрүлге талазы-биле удуртукчум – «Пластмасс» заводунуң кол энергетиги Федор Небускин. Төлевилелдиң кол өзээ – математика аайы-биле «Хөй саннар теориязы» база энергетика талазы-биле «Энергосистеманың быжыг байдалының теориязы» деп эртем ажылдары болган. Ол төлевилелди санап кылыр дээш институттуң база областың эртем-техниктиг ном саңнарындан үш ай дургузунда үнмээн мен. Түңнелинде, ол төлевилелим эки үнелелди алган. Ону «Омскэнергонуң» диспетчер албанынга ажыглап болур деп шиитпир үндүрген чүве. ОМСКУГА АЖЫЛДААРЫН СҮМЕЛЭЭН «Пластмасс» заводунуң кол энергетиги Федор Небускин диплом камгалалының соонда мени келдиртип алгаш, бо заводка кады ажылдаар бис бе, үш ай болгаш Иртыш хемниң оң талазында чаа туттунуп турар заводтуң бажыңнарындан үш өрээлдиг квартира бээр бис, эртем-билииң чедер специалист-тир сен деп ажылче чалады. Бо удуртукчум, даргам каш чылдар эрткенде, «Омскэнергонуң» чиңгине директору кылдыр депшип ажылдаан, ооң соонда Эртем-шинчилел кылыр төлевилел институдунуң директорунга ажылдап турда, 2007 чылда ужурашкан мен. “1982 чылда мээң чалааным-биле ажылдаан болзуңза, Омск облазынга энергетиканың бир улуг специализи, даргазы болур турган сен” дээнин бо-ла сактып кээр мен. Тывага диплом аайы-биле ажылдаар дээш, Күрпланга кээримге, профессионал-техниктиг өөредилге эргелелинче чоруткан. Ол эргелел мени Ак-Туруг суурда профтехучилище директору болуп ажылдаар сен дээн. Ол айтыышкынны мен хүлээп албаан мен. Инженер-электрик эртем чедип алыр дээш, колдуунда техникумга 2 чыл 6 ай, институтка 5 чыл кызып өөренип, ССРЭ-ниң улуг бүдүрүлге черлеринге ажылдап чораан кижиге, бичии суурга профтехучилищеге башкылаар сен деп шиитпир мени база мээң дөргүл-төрелдеримни дыка кайгаткан чүве. Омск хоорайга ажылдап артып калган болзумза, салым-чолум, амыдырал-чуртталгам көңгүс өске болур турган ийик деп бо-ла бодангылаар мен. Тыва АССР-ниң ол үеде эң улуг совхозу болур «Найырал» ажыл-агыйынга ажылдап көрем деп совхоз директору, Красноярскының өңнүг металлдар институдун дооскан даг инженер-механиги эртемниг Дандар-оол Хайянгырбаевич Ооржак сүмелээрге, совхозтуң кол инженер-энергетиги деп эрге-дужаалга ажылдап, чаа үениң негелдези ёзугаар эде тургузар ажылды чорудуп күүсеттим. Чаа-Хөлге ажылдап тургаш, Саян-Шушенск ГЭС-тиң удуртур-баштаар улуг эртем-билиглиг даргалары-биле таныжып алган мен. Ол харылзааны сөөлүнде район чагыргазының даргазы база энергетиканың оралакчы даргазынга ажылдап тургаш, Улуг-Хем кожууннуң чонунга база республикага эптиг-чөптүг, ажыктыг кылдыр ажыглап ажылдааным халас барбаанын сөөлүнде чурттакчылардан бо-ла дыңнап чор мен. Тываның энергетиказының 100 чыл ою-биле бүгүдеге изиг байырым чедирип тур мен! Виктор ПЮРЮНА, ТР-ниң алдарлыг ажылдакчызы, Тываның энергетика адырының хоочуну, инженер-электрик. Чуруктарны В. Пюрюнаның архивинден болгаш "Свет и тепло-людям" деп номдан алган. “Шын” №44 2025 чылдың ноябрь 13


Перечень нормативных правовых актов, определяющих полномочия органа власти
Полномочия органа власти
Задачи и функции структурных подразделений
Государственные услуги

Административные регламенты оказания государственных услуг
Политика обработки обработки персональных данных

Информация о принимаемых мерах по противодействию коррупции в органе власти
Информация о принимаемых мерах по противодействию коррупции в подведомственных организациях

График приема граждан
Интернет-приемная
Статистика обращений

Контактная Информация

  • Адрес: 667000, Республика Тыва, г. Кызыл, ул. Щетинкина Кравченко, 46
  • Телефон: +7 (39422) 3-21-81
  • web-сайт: http://нацполитика-тыва.рф/
  • e-mail: nprt17@mail.ru
  • госпаблик (VK): https://vk.com/adnrt
  • Время работы: Понедельник - Пятница - с 8:30 до 18:00

(сведения в соответствии с Перечнем, утвержденным постановлением Правительства Республики Тыва от 12.12.2008 № 728)