ДАА КОЖУУН, ЧӨӨН-ХЕМЧИКТИҢ БАЙЫРЛЫГ ХЕМЧЕГЛЕРИНДЕН РЕПОРТАЖ БУРУНГУ ДАА, АМГЫ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧӨӨН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛДААНЫ Вячеслав МОНГУШ, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» журналист БАЙЫРЛАЛГА ТУРАСКААТКАН ЧЫСКААЛ Тыва Республиканың Чазааның чанында гуманитарлыг болгаш социал –экономиктиг шинчилелдер институду, Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы «Төөгүге даянмышаан, келир үеже» деп эртем-практиктиг конференцияны эрттирбишаан, организастыг комитет, кожуун, хоорай суму чагыргалары, бо чылдың дургузунда республика чергелиг массалыг хемчеглерге шыңгыы белеткелди чоруткан деп бо материалды парлалгага белеткеп тургаш кол кылдыр демдеглексээр бодадым. Чаңчыл болган аът чарыштарының сезонунда чарыш эрттирер Ыдыктыг Бора-Булак аксында 2025 чылдың август 29-та, ак-ак өглерни тиккенин, машина-чычааннарның хөйүн, чыылган кижилерниё ындазында чоргаарын, омак-сергээн арын-шырайындан хүлүмзүрүг чайнаарын эскердим. Өглерниң чөөн чүгүнде дериттинген сценадан ырак эвес, ортузунда Ыдыктыг аът дагазы ак энчек кырындан бедип үнген, кыдыында терге дугуйлары. Бурун Даа кожууннуң туктарын бедидир дөрт чүкте киискидип кааны көстүр. Чөөн-Хемчик кожууннуң уран чүүлүнүң тергиин ажылдакчыларының тургускан тускай сценарийи езугаар байырлыг хемчегниң башкарыкчылары Тыва Республиканың Чазааның оралакчызы Уран-оол Алдын-оолович Ондар, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары, хөй-ниитиниң төлээлери сценага үнүп келгеннер. Таарымчалыг байдалды ажыглап, Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-ооловичиге сөстү бээрге, ол эртем-төөгүшнүң дөзү, Алдыы /стүү хүрээлерлиг Чөөн-Хемчикте төөгү ужур-дузалыг улуг хемчегниё киржикчилеринге байырны чедирип, Даа кожууннуң үндезилеттинип тургустунганының 260 чылдаанынга, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылдаанынга тураскааткан хемчеглерниң ажыттынганын чарлаан. Ол ышкаш У.А.Ондар тыва дайынчыларның Алдан-Маадырларның тура-халыышкынынга, Хомду дайынынга, Ада-чурттуё Улуг дайынынга, Кореяга, Афганистанга –интернационалчы албан хүлээлгезин, чурттуң иштинге болган дайынчы хөделиишкиннерге эрес-дидим киришкенин, амгы үеде тускайлаттынган шериг операциязында эрес-маадырлыы-биле тулчуп турарын демдеглеп, маадырларның аваларынга, өг-бүлелеринге өөрүп четтиргенин илереткен чылыг чымчак сөстерни чугаалаан. Тываныё ынчангы Даа кожууннуң девискээринге бактаап турган Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл, Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Улуг-Хем , Чөөн-Хемчик кожууннарның төлээлери, салгалдары - амгы муниципалдыг тургузугнуң ажылдакчылары,көдээ ишчилер, уран чүүл төлээлери, спортчулар киришкеннер. Байырлыг чыскаалды Алдыы, /стүү хүрээлерлиг, агып баткан Чадаанада Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Чадаана хоорайның, ооё девискээринде сумуларнын чагыргаларының даргалары, чылгычылары, көдээ ажыл-агый ишчилери ак, бора, сарыг, доруг аъттарлыг баштаптарга, уран чүүл, культура болгаш өске-даа адырының ажылдакчылары Чадаананың Үстүү хүрээзиниң чуруунуң хевирин туткаш, улуг шажынчы байырлалдарда самга ажыглаар дөрт бурган дүрзүлерин кедип алгаш шуужуп, сцена баарынга чыскаалыпканнар. Оларның аразында 2024 чылда Тываның Наадым чемпионнары Хайыракандан Экер Эртинеевич Монгуш, Теве-Хаядан малчын Уран Дадар-ооловна Иргит, Чыргакыдан Чечен-оол Чылбак-оолович Имит, 2025 чылда Тываның Наадым чемпионнары Теве-Хаядан Донгак Дактаё Досумович, Чадаана хоорайдан Чингиз Эрес-оолович Дулуш, Баян-Таладан Марин Май-оолович Куулар, Ада-чурт дайынынга Тиилелгениң 80 чылдааныныё тугунуң адаа-биле Тыва Республикада Ада-чурт камгалакчыларының өг-бүлелер комитединиң удуртукчузу Лада Олеговна Натпит, ТШО киржикчилериниң кадайлары Аяна Шоочаевна Донгак, Айна Николаевна Ооржак, Ая Радиковна Ензак, Солаңгы Хеймер-ооловна Ондар, маадырларның авалары бар. Бай-Тайга кожуунну Салчак Чиңгис Юрьевич, Аракчаа Роберт Адар-оолович баштап, байырлыг чыскаалга үнүп келирге, Бай-Тайга кожууннуң даңгыназы Айыраш Салчак, тажы Шойгу Күжүгет, мөгелер Болат Буянды, Күжүгет Шойгу, ча адыкчылары Айдың Куржап, Мерген Очур, көдээ ажыл-агыйның тергиинннери Андрей Канчыыр, Айлаңмаа Хертек, Илья Таргын байырлыг чыскаалга ыры-хөгжүмнүң үделгези-биле үнүп келгеннер. Барыын-Хемчик кожууннуң төлээлеринден чараш кыстарны, Ада-чурт дайынының үезинде маадырлар кылдыр кеттинген сапык идиктерлиг, сарыг-хүрең хөйлең-чүвүрлүг дайынчыларны, хөректеринде шаңналдарын азынган спортчуларны кожууннуң Баштыңы Артур Морозовович Ооржак, чагырыкчызы Аян Борисович Монгуш баштап үнген. Өвүр кожууннуң ажыл-ишчи чонун удуртукчу даргалары Анай-Хаак Ивановна Лопсан-Серен, Айдыс Алексеевич Куулар баштап чорааннар. Хүндүлүг хоочуннар Шыдыраа Дырышович Саая, Комбу Хевекович Монгуш, Маадыр Балчырович Сат, Тоорук Макал-ооловна Сат чыскаалда. Ыраккы Мөңгүн-Тайганы Мөёгүн-Тайга кожууннуң Баштыңы Орлан Козай, чагырга даргазы Эртине Успун баштапкан, Россияныё, Тываның туктарын киискидип, тус черниң кадыг-берге бойдузун, чонунуң езу-чаңчылдарын көргүскен көскү чараш лоозуң кыйгырыглар, чуруктарны холдарында туткан чыскаалга үнүп келдилер. Чоргааралдан сеткил-сагыш дойлур. Сүт-Хөлдүң төлээлери Тыва Республиканың Чаан мөгези кожуун Баштыңы Андрей Валерьевич Хертек, чагырга даргазы Орлан Александрович Монгуштуң башталгазы-биле үнүп келгеннер. Тыва Арат Республика, Тыва Автономнуг область, Тыва АССР, Тыва Республика үезинде-даа Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-ишчи чону кожазында Чөөн-Хемчик районнуң чону-биле бир дөмей кожа-хелбээ амыдырап чурттап чоруур. Оларның аразындан ат-алдарлыг мурнакчылар, чогаалчылар, тоолчулар, спортчулар дугайында төөгүлүг барымдааларны илередир болза, чаңгыс солун арнынга сыёары чөгенчиг-ле, ол барымдаа - бүдүн төөгү… Чаа-Х=л кожуун 1887 чылда үндезилеттинип тургустунган. Тыва Арат Республиканың үндезилеттинип тургустунарынга Чаа-Хөлчүлерниң киирген үлүг-хуузу улуг. Тыва Арат Республиканың Төп Комитединиң доктаалы-биле 1941 чылда Чаа-Хөл (район) кожуунну тургузуп, үндезилээн. 1961 чылда Чаа-Хөл кожуунну Улуг-Хемге кадыпкан. 1991 чылдың декабрь 20-де, Тыва Республиканың Дээди Совединиң доктаалы-биле эде тургускан. Чурттакчылыг черлери Чаа-Хөл, Ак-Дуруг, Булуң-Терек болгаш Шаңчы. Чадаанага чазын республика чергелиг чаёчылчаан аът чарыжыныё хемчеглеринге авамныё =гбелери — Улуг Түлүштер, Хуурактар, Шөмбүлдер, Кеденнер болгаш өске-даа төрел-бөлүктерниё салгалдары – аныяк чылгычылар аът чарыштарынга тергиин аъттарын киириштирип турарлар. Улуг-Хем кожууннуң Баштыёы Артыш Мөёгүн-оолович Кара-Сал, чагырга даргазы Эрес Лопсанчапович Мандан-оол Бора-Булакка чыскаалды баштапкан. Оларның аразында Тыва Республиканыё Чаан мөгези, республика Наадымнарының үш дакпыр тиилекчизи Айдың Сергеевич Монгуш, Тыва Республиканың Начын мөгези, аныяк мөгелер аразынга Наадымның ийи дакпыр тиилекчизи Бады-Маадыр Кудажыевич Самдан, Улуг-Хемден ча адыгжылары Моол күрүнениң спорт мастери, «Шагаа мергени» Олег Май-оолович Чанчып, «Тергиин багжы» аттың эдилекчизи Андрей Хураган-оолович Серин, Тыва Республиканың 2025 чылда малчыннар Наадымының тиилекчилери Шеңне Шолбановна Даржай, Чинчи Сергеевна Монгуш, Россияның улустуң ыры-хөгжүм болгаш танцы- самның «Улуг-Хем» коллективи - удуртукчузу Буян Юрьевич Хертек, Алдын-Белек Очур-оолович Норбунуң удуртканы «Дембилдей» ыры-хөгжүм бөлүү база, национал тыва идик-хеп көргүүзүүнүң Андрей Михайлович Неверицкийниё удурткан «Он-Кум» бөлүүнүң кежигүннери киришкеннер. Чеди-Хөл кожууннуң чыскаалын чагырга даргазы Адыгжы Валерьевич Араптан удуртуп эрттирген. Кожууннуң төвү - метталургтарның сууру Хову-Аксы, а Сайлыг, Ак-Тал, Хөлчүк, Чал-Кежиг, Элегес сумуларының чараш оолдар, кыстары, мурнакчылары, хоочуннары чыскаалды каастап, төрээн кожуунун байырлалдың бүгү киржикчилеринге таныштырганнар.