УС-ШЕВЕР БАШКЫ БАЙ-ТАЙГАГА ҮШКҮ ЧЕРНИ ЭЭЛЭЭН 2025 чылдың сентябрь 19, 21 хүннеринде Бай-Тайгага чонар-даштан чазаныр тыва уран чүүлдүң үндезилекчилериниң бирээзи Салчак Чашпаевич Норбунуң 125 харлаанынга тураскааткан «Сарыг-Хаяның чажыды» деп, чонар-даштан чазаныр сиилбикчилерниң мөөрейи болуп эрткен. Хемчегниң ажыдыышкынынга аалчылар болгаш киржикчилер Тываның Национал музейиниң фондузунда Салчак Норбунуң чогаадыкчы ажылдарыныё делегейинче ханылап, даш чонар уран чүүлдүң дугайында номнар делгелгези, тускай медээлерлиг булуңнарны сонуургап көргеннер. Бай-Тайга кожууннуң Баштыңы, Төлээлекчилер хуралының даргазы Роберт Аракчаа, Бай-Тайга кожууннуң чагырга даргазы Чиңгис Салчак, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутады Ужар-оол Иргит болгаш Тыва Республиканың культура яамызының оралакчы сайыды Аяна Бижик киржикчилерге хүндүлел бижиктер болгаш өөрүп четтиргениниң илередиг бижиктерин тывыскан. Интернет четкизинден ол хүннерде өске медээлерни дагын-на сонуургап, шүүштүрүп номчуурумга, Москвада Тыва Республиканың чурукчулар Эвилелиниң 60 чылдаанынга болгаш даш чонукчуларының хүнүнге тураскаадып, «Чонар-даштың сеткил-хөөнү» деп тыва чонар-даш уран чүүлүнүң делгелгезиниң ажыттынганын бижээн. Ол делгелгеге бистиң чонувустуң төөгүзүн, бойдузунуң болгаш угаазылалының ханызын, байлаан илереткенин, культуразының эгээртинмес делгереңгейин көргүскен уран-шевер мастерлерниң архивте шыгжаан кылыглары болгаш амгы үениң аныяк чурукчуларының 200 ажыг ажылдарын делгээнин сонуургап билдим. Тываның хоочун шевери Монгуш Черзи Хола-Саловичиниң салгакчызы «Шын» солунга фотокореспондентилеп турган өңнүүм, эжим Василий Максимович Балчый-оолдуң киржип турганын бодум хуумда бо делгелгениң эрткениниң дугайында теледамчыдылгадан көргеш магададым. Хүндүлүг Монгуш Борахович Кенин-Лопсан каш чылдар бурунгаар Тываның Национал музейинге (амгы үеде Тыва үндезин культура төвүнүң бажыңынга) Василий Максимовичиниң хуу чуруктар болгаш чазап кылган ажылдарының делгелгезиниң ажыдыышкынынга сөс алгаш, Ак-Туруг чурттуг Тываның хоочун ус-шевери Монгуш Хола-Салович Черзиниң чогаадыкчы ажылдарын үнелээш, салгакчызы Василий Балчый-оолду мактаанын сакты-дыр мен. Чадаанада Константин Чүлдүмович Тамдын аттыг уран чүүл школазының башкызы Артыш Викторович Донгак ук хемчегге киржип, чонар-даштан чазап кылган ажылдарын бараалгадып көргүскеш, үшкү черни ээлээн. Тыва Республиканың даш чонукчуларының Эвилелиниң кежигүнү Артыш Донгак Кызылдың уран чүүл колледжизин 2020 чылда дооскан. Кызылга, уран чүүл колледжизинге өөренип турда, чонар-даш талазы-биле кичээлдер эрттирип турган башкызы Алим Агаевич Хертек, ыяш-биле кылыглар башкызы Эрес Ким-оолович Самбуу, үнелиг металлдардан (алдын, мөңгүн) каасталгалар кылырының талазы-биле башкылары Надежда Николаевна Тас-оол, Венера Көпеековна Никулина боттарының байлак арга-дуржулгазын дамчыдып берип келген. Артыш Донгак баштай Чадаананың №1 ортумак школазынга, ооё соонда уругларның уран чүүл школазынга каасталга уран чүүлүнүң кичээлдерин башкылап турар. Эрткен өөредилге чылында Чадаанада уругларның уран чүүл школазынга арга-дуржулгазын, билиин дамчыдып берип келген өөреникчилериниң бирээзи Тумат Аюуш Саидович Күрүне Думазыныё сенатору Дина Ивановна Оюннуң чонар-даш чонукчуларының аразынга чарлааш, эрттирген мөөрей-конкрузунга бирги черни ээлээн. Бо чылдың сентябрь 1-ден эгелеп ол Кызылдың уран чүүл колледжизинче өөренири-биле шылгалдаларны чедиишкинниг дужаап алган. Башкызы Артыш Викторович ол чедиишкин дээш хей-аъды көдүрлүп, бо күзүн өөредилге чылы эгелээри билек чонар-даштан, ыяштан болгаш өске-даа бойдустуң чайгаар бүткен материалдарындан чазаныр, шеверлээр күзелдиг оолдарны чыый бээрге, даңзыга 36 кижи киир бижиткен. Бир ай ажыг үеде ооң кичээлдеринге доктаамал 10 хире кижи кээп турар апарган. Олардан Чадаананың №1 ортумак школада 4-ку классчы Шолбан, Хайыракан ортумак школазындан Ай-Демир Лама, Сүбедей Донгак, Чылгычы Донгак кичээлдеп, ыяштан, даштан уран кылыгларны чазап эгелээн. Ус-шеверлел кылыгларының аныяк башкызы Артыш Донгактың чазап кылган ажылдарын «Чаа орук» солуннуң болгаш Чөөн-Хемчик кожууннуң интернет четкизинде кол арынының номчукчуларынга бараалгаттым. Бо чылдың февральда Чадаананың уран чүүл сайзырадыр төвүнге дарганнарның эзеңги соп, республика чергелиг мөөрейни бедик деңнелге эрттиргенин сагындыраал. Аңаа база уттундуруп бар чыткан дарган шеверлерниң ажылдарын удур белеткеп, конкурстуң жюри кежигүннеринге бараалгаткан. Ынчангаш тыва ус –шеверлерниң кайы-даа адырда кылган ажылдары онзагай тускай угланыышкынныг, магадап ханмас хөй-талалыг, бот-тускайлаң аргалыын шинчилээри – улуг ажыл болур. Вячеслав МОНГУШ материалды белеткээн