Рубрика "Чаа чогаал.-биле таныжылга“. Шүлүкчү, прозачы, шиичи, аас чогаал чыыкчызы Ульяна Маспын-ооловна Аракчаа-Величконуң 65 харлаан юбилейинге чарлаан “Чечен чугаа” мөөрейиниң киржикчилериниң чогаалдары-биле таныштырар-дыр бис. Кижилерниң кадык чаагай чуртталгазы дээш. Кызылдың эмчи училищезин 1971 чылдың февраль төнчузунде чедиишкинниг дооскаш, бажыңга каш хонук дыштангаш, чаңгысклассчы – курсчу эжим Таня- биле дугурушканывыс езугаар март 16-да Чаа- Хөл район эмнелгезинге ажылдаары – биле чедип кээривиске, мени Шанчыга мудпункт эргелекчилээр кылдыр, а эжимни Урбун суурнуң медпунктузунче ажылдаар сен дээрге, эжим «ачам аарып турар, авамның база кадыы багай» деп тургаш бистиң Кызыл- Даг (Булун- Терек) суурга ажылдаары- биле приказты бижиттирип алган. А мени улуг эмчи Уйнук-оол Тюлюшевич боду скорая машиназы- биле Шанчы суурга эккелгеш, медпунктуну хүлээдип , мээң мурнумда ажылдап турган фельдшер орус хамаатыны «улгады берген, аарып база турар кижи» дээш ол- ла скорая машиназы- биле көжүрүп аппарды. Канчаар боор, танывазым черге ажылдай бердим.  Харын-даа санитарказы бистиң чер чурттуг угбай болду. Медпунктунуң таптыг документ- даа чок чаңгыс прием журналы, чаш уругларның карточкалары бар каш санныг.  Даартазында эртен эрте шанактыг аъттыг совхозтуң даргазы Чигжит Чараш-оол Намзыраевич аалдар кезиир бис деп келди. Кара – Хову кыштагларын х\нзедир кезидивис, ол чорааш харын малчыннарның болгаш уруг – дарыының списоктарын (данзызын) кылып алдым. Оон даартазында водовоз машиназынга олурупкаш Каңмыылдыг – Хову, Боъш – Даг аалдарын кезип база-ла списоктар (данзылар) кылып алдым. Колдуунда улуг улустуң давлениези улгады берген болур, оон ыңай иштиг херээжен улус эмчиге учетка- даа туруп албаан болур чорду, а бичии уруглары тоовас- даа даштын чуңгулап, чамдыктары хураганнар аразында маңнажып турар. Час дужуп келген болгаш хуннээрек черлерде хар эрий берген. Үш дугаар ажыл хунунде суурнуң бажыңнарын кезип, механизаторларның списогун медосмотрга (эмчи шинчилгезинге) белеткеп дээш ажыл төнмес. Ол аразында прием (хулээп алыышкын) база чорудар, санпросвет (чырыдыышкын) ажыл, санбюлетеньнер үндүрүп механизаторларның чемненир столоваязынга, магазинге, клубка азар. Суурнуң чурттакчылары шаңда ажылдап турар, олар база часкы ажылдар бертинде медосмотр (эмчи шинчилгези) эртер, график езугаар Чаа- Хөл эмнелгезинче бадырар, медосмотр эрткен, эртпээнин хайгаараар, СЭС-ке дужаар. Малчыннарның бажыңнарының арыг – силиин хынаар, спецодежда (тускай хептер) халаттар, хол – хаптары, илбектер, идиктерин бажынга кирерде эжик аксынга аңгы өрээлге уштуп каапкаш, бажыңче кирерде арыг идик хептиг болур ужурлуг, ону база контрольдаар (хайгааралга алыр). Кындыг бир чуве четпес, четче эвес болур болза хой бригадазының бригадиринге, мал эмчилеринге дыңнадыр, шуптузун четчелээнин чедип алыр-ол дээрге бруцеллезтуң профилактиказы. Воскресеньеде (улуг хунде) суурнуң эр чурттакчылары аргадан ыяш кескеш, суурга сөөртүп эккээрге, шупту ону хирээлеп, токпак кылган, ол токпак ыяшты столоваяга, магазинге, клубка, трактористерниң ийи общежитиезинге (ниити чурттаар черинге) , чунар – бажыңга, медпунктуга хереглээри-биле тус- тузунда кургадыр чыып алыр. Столовая чанында улуг доскаарга суг доңмас кылдыр дүнп база адаанга от салыр. Бир эртен медпунктка приемга иштиг херээжен малчын кижи хүлээп олурумда, эжикти кижи соктаан, кирип келзе-ле районнуң херээженнер – биле ажыл чорудуп турар кижи мен Шагаан- Арыгдан келдим дидир. Шала чолдаксымаар, силии кончуг дарга Деспи Санааевна Ондар мен деп бодун таныштыргаш бистин-биле эвилең ээлдек чугаалажып олур, ол аразында санитарка база чедип келген. Деспи Санааевна дүүн мээң чораан аалдарымга база кирген, чугаалашкан хевирлиг, мени ажырбас ажылың эки эгелеп алган- дыр сен, бо суурнуң херээженнер талазы- биле ажылын чорудар сен, Шагаан- Арыга келзиңзечай аразында райкомга меңээ чедип кээп тур деп чагыын берди.  Дарганың чугаазын дыңнааш, арай бодумдан чигзинип, шыдаар ирги мен бе деп мунгарап турганым чүгээртеп, хей- аът кирип келдим ышкаш.   СЭС-тен эмчилер айда чаңгыскатап келир, Чаа- Холден база эмчилер колдуунда фтизиатр келир оон ыңай скорая чалаарга берге таварылгаларда келгилээр.  Айнын сөөлнү пятницазында конференциялар болур. Аңаа шупту суурлардан фельдшер- акушерлер келир. Ол үеде дифтерия деп аарыг чоруп турган, ооң дугайында педиатр, инфекционист эмчилер, СЭС-тин эмчилери өөрередилгени эртирип турганнар. Ол конференциялар дыка ажыктыг болур чуве. Айда чангыс катап Чаа- Хөл аптеказындан эмнээр тускай договор (дугуржулга) чарып алыр.  Ай төнчузундеСЭС-ке бичии уругларга кылган прививкалар дугайын тускай форма езугаар отчет дужаар, оон келир айның планын тургузуп алгаш, ооң аайы -биле вакцинацияларны алыр. Ол вакциналарны санитарканың бажыңында холодильникке шыгжап турган мен. Черле мээң мурнумда – даа турган эмчилер ынчаар шыгжап турган чуве- дир. Ол уеде медпунктуга холодильник турбаан, а шприцтерни хайындырарда кышкы үеде чамдыызын печка кырынга, чамдыызын бичии плитка кырынга хайындырар, шприцтер база амгы ышкаш эвес турган, ол хайындырып турда шынары дыка багай, ону хайындырар суун шүүреп турнуктуруп тургаш арыг шил банкыга кудуп алыр. Чаа-Хол аптеказындан эмнер ап чорааш, библиотеказындан номнар албан алыр мен. Библиотекарь угбайлар мени дыка таныыр, чүге дээрге Чаа- Хөлге9-10 класстарга өөренип тургаш-ла номнар бижиттирип номчуур турган мен. Сарыг-оол Анчымаа угбай мени мырыңай Шанчыга библиотекадан мудпунктунун бир өрээлинге кылып алыр – дыр деп, бир келгеш конференция – даа эртирип турган, чүге дээрге чайгы үеде аныяктар, улуг класстар өөреникчилерт Чаа- Хөл, Үрбун, Кызыл- Даг школаларындан чайгы каникулдар үезинде янзы- бүру темаларга беседалар кылырда база таарымчалыг. Ол үеде аныяктар аразында шээр аарыглар база нептереп турар апарган. Чаа- Хөл эмнелгезинде ажылдай берген чаңгыс курсчу эштерим 6 уруг турган, олар дыштаныр хүндемеңээ чедип келирлер. Чалгааранчыг эвес- тир бе дижирлер, а мен чалгаараар чай чок-даа- дыр мен дээримге медпунктунуң бир орээлинде хөй номнарны, «Крестьянка», «Работница», «Человек и закон» деп журналдарны көргеш кайгаарлар. Оон бистиң суур чурттуг аныяк кыстар кээрге оларның аъттарын ачылап алган, Суглуг – Адыр, Суг- Бажы ол черлерни эштерим – биле кезип көргүзер мен. Че мындыг чараш черде ажылдап турар кижи каяа чалгаараарыл дижирлер. Малчыннар аразында бир чангысклассчым база бар 10 класс дооспайн өгленип алган- бир оолдуг, өөнуң ээзи база-ла чаңгысклассчывыс. Бир катап эштеримни ол чангысклассчым аалынга чедирген мен. Хемчик Хемниң көвүрүүнүн чоогунга чайлагга. Ам- даа караамга ол хевээр көстүп келир. 1972 чылда соңгулдалар болур дээн. Соңгулда комиссиязынга списоктар кылып, даргазы клуб эргелекчизи акый мээң ажылымче дыка ажык дузалыг болган: санбюлетеньнер ундуреримде ол акый бажын парлап бижип, чуруктарын база чуруп дээш оон-даа өске арга- сумени менээ берип турган.   Чаа-Хөл, Шагаан-Арыг-биле харылзажырда телефон суур конторазында бар, чугле хүндүс долгажып болур, дүне ол контора шоочалыг болур, скорая чалап долгажырда Калбак Ховалыг деп акый сугнуң бажыңында телефон –биле харылзажыр (медпункт-биле кожа бажың). Бригада (суур) чаңгыс кудумчулуг, оон ыңай чурттакчыларның бажыңнары Азалыг-Тейни долгандыр. Колдуунда мал-хой бригадалары-3, аалдар-70-80 чедип турар, өөреникчилер Чаа-Хөл, Үрбүн, Булуң- Терек школаларында интернаттарда чурттап, өоренип туралар. Чайгы каникулдар үезиндеөөреникчилер четкилеп келир. Оон ыңайкүскү дүжүт ажаар өйде улус көвүдеп келир. Кызылдан студентилер кээп ажылдаар, бичии хостуг үезинде волейболдаар бис.     Чогум ажылым дугайын бижиир болза арай узай бээр хире, грипп эпидемиязының үезинде, чайгы үеде ижин-баар аарыглары көвүдей бээр,божуур иелерни бодум бажыннарынга,кыштаг,чайлагларга аъттыг чалап келген улус бир аътты чедип алган келир,эм-таң,шприцтеримни таптыг бузулбас кылдыр тускай сумкалыг мен (ачам кылып берген), аътка дергилеп алыр мен. Арай берге таварылгаларда скорая доглаар мен.Санитарка угбам дыка солун кижи. Мээң мурнумда ажылдап турган эмчилерниң таваржып турган берге таварылгаларын чугаалаар,меңээ өөредиг болзун дээш-ле чугаалап турган деп билип турар мен. Чогум эмчиниң ажылы солун деп бодаар мен,чүге дээрге кижилерниң кадыы дээш ажылдап чоруур болганывыста.    Бо дээрге мээң училище доосканым соонда ажылдаан эге 3 чылым дугайын бижидим. Ооң соонда Тес-Хемниң Самагалдайга 1973 чылдың сентябрьдан район эмнелгезинге дежурная медсестра болуп 1977 чылдыё төнчүзүнге чедир ажылдаан мен, район Совединиң депутадынга соңгудуп, концерттерге смотрларга идепкейлиг киржип, ВЛКСМ республика конференциязынга 1976 чылда киржип,ноябрь айда малчын кыштагларче даргалар, мал эмчилери, зоотехниктер, кижи эмчилери комплекстиг  үнүүшкүннер чорудар, ында база мен аразында чоруп турар мен. Тес-Хем райком 2-ги секретарьы Серенмаа Сайын-ооловна, херээжен чон аразында ажыл чорудар. Бичел Дотпеевна деп даргалар дыка эки арга-сумени меңээ бээрлер. База-ла Шаңчыга ышкаш малчыннарның чурттап турар байдалын,арыг-силиин,улгады берген улустуң давлениезин хынап,беседа чоргузар.   Дежурство эртип каапкаш хостуг хуннумде ол комплекстиг үнүушкүнге киржир турган мен. Ноябрь төнчүзунде Ак-Эриктиң кыштагларын кезээн бис, мырыңайМоол-биле кызыгаар чоогунда кыштаглардан бээр чорааш,орай ээп келген бис.Даартазында ажылдаар сменамда кежээ 6 шак уезинде Ак-Эриктен Самагалдайче кел чыткан машина авариялаан деп  (чадагай машина) хөц кемдээн улус эккелген-10 хире кижиниң ийизи чок болган,оон өскелери кемдээн,хондур тура хонган бис.Хомуданчыг чуве: бир аныяк уругну канчап-даа камгалап шыдаваан бис. Кемдээшкинни дыка берге болган. Ол дежурствонуң соонда 3 дежурство эртирипкеш Булуң-Терекче чанып келген мен. Ол эмнелгениң ажылдаар улузу шуут чедишпес,дежурство чаңгыс хонгаш-ла. . Мен шуут арай деп авам чок апарган,ачам чааскаан бичии дуңмаларым-биле деп тургаш харын-даа приказ-перевод кылдыртып алганым ол.     Ол келгеш Кызыл-Дагның фельдшер-акушер пунктузунга баштай акушеркалап,оон соонда эргелекчизи кылдыр 1978 чылдан 1989 чылга чедир ажылдааш,ооң соонда Шагаан-Арыг район эмнелгезинге 2016 чылга чедир ажылдаан мен.   Эмнелге ажылы дээрге колдуунда кижилерниң кадык чаагай чуртталгазын чедип алыры болганда,чаштардан улуг улуска чедир кадык амыдыралды суртаары болур. Бо ажылдап келген үемде эки ажылым дээш шаңнал макталдарны хөйү биле алган мен:Россия Федерациязының Хундулуг бижии, Тыва Республиканың Дээди Хуралының, Тываның кадык камгалалыныңХүндулүг бижиктери, «Шагаан-Арыг хоорайның хүндүлүг чурттакчызы»…   Пенсияче үнебергеш Шагаан-Арыг хоорайның 60 хардан өрү чурттакчыларның «Эне-Сай» деп клувунга кирип алгаш база-ла амгы хүнге дээр киржип чоруп тур мен.   БурунмааВ.С. "Сорунза“ клувунуң кежигүнү