️УЛУГ-ХЕМНИҢ БУУРА БААРЫНДА ЭЪЖИМНИҢ
ЫДЫКТЫГ АК БАШТЫГ КӨЖЭЭЗИН ДАГААН
2025 чылдың июнь 21-де, эртенги шактарда Эйлиг-Хем парому-биле Улуг-Хемни кежер дээш Кызылдан элээн каш кижи сугнуң өске талазында кеже берген паромну манап тур бис. Шырыштар аразынга кады келген өңнүктерим “хөлгезин” тургузуп каапкан. Россияның, Тываның Дээди хамы Допчун-оол Түлүшевич Кара-оол баштаан Тываның “Адыг –Ээрен” хамнар ниитилелиниң кежигүннери дөрт хам-чаячылар, машинаның чолаачызы беш кижи база бар болганындан оларның-биле мендилештим. Кызылдан Шагаан-Арыгже халдып баткан машинаның чолаачызының дугаарын Чадаана –Кызыл аразында чон аргыштырып турар өңнүүм Мөңгүн-оол Доржуевич Монгуш ("Чаа орук" солунну типографияга парлаптарга, Абакандан Кызылга таксист чолаачы эккээр, оон улаштыр Чадаанга эккеп берип турган. Ыдыктыг Ак баштыг көжээни бо чылын дагыыр улуг харысаалга, даалганы алган Россияның, Тываның чогаалчылар Эвилелиниң кежигүнү Тахир Түлүшевич Мекпер-оолдуң өг-бүлези, төрел бөлүү, Адыг-Түлүштерниң салгакчылары, ооң чалааны-биле чорумал машина-биле ол эртен чеде бергеним ол. Авамның төрел бөлүү Чаа-Хөлдүң Улуг-Түлүштер уктуг өгбелерим, Адыг-Түлүштерниң Сонам чагырыкчы,ооң бижээчизи Судуяң хелиң болур. Авторнуң тайылбыры) телефон дамчыштыр медээ чорудупкан. Кежиг аксынга чедир аныяктар-биле келдим.
Улуг-Хемни канчап кежер,
Урук-биле салдап кежер.
Урук хөөкүй хоржок болза,
Уруг бодум халый бээр мен-деп, бурунгу чоннуң кожамык ырызы-даа сагыжымга кирер. Өске эрикче кеже бергенивисте, аныяктарым Ыдыктыг Ак баштыг көжээже баар чүъгүн бир машинага салыпкаш, мени база катай олуртупкан. Аныяктарывыс көжээ талазындан халдып келир машина манап артып калганнар.
Солуй мунупкан “хөлгевистиң” чолаачызы тус черниң чурттакчызы, тудугжу, сайгарлыкчы, хостуг хүреш тренери Оскал-оол Иванович Кыссыгбай-биле таныжып алдым. Ооң ада-өгбелери Ыдыктыг Буура, Эъжим, Демир – Суг, Улуг-Хемниң Хайыракан, Ийи-Тал болгаш өске-даа девискээрлеринге чылдың дөрт эрилдезинде көжүп, мал малдап чораанын орук ара чугаалап, тайылбырлап берип чорду.
1990 чылдарның бирги чартыында “Шын” солуннуң көдээ ажыл-агый килдизинге корреспондентилеп ажылдап тургаш Улуг-Хемни кежир Хайыракан дааның соңгу талазынче, хем кежилдир өшкү ажыл-агыйлыг “Эйлиг-Хем” совхозунче сургакчылаар сорулгам бүтпээн чүве. Чүге дизе, килдистиң эргелекчизи, хоочун дагдыныкчым Седен Кудурукпаевич Хертек боду сургакчылап чорааш,“ Бот-орулга чарылга. Өшкү ажыл-агыйлыг “Эйлиг-Хем”совхоз дугайында деп материалды солунга бүдүн арын кылдыр үндүргенин сакты-дыр мен.
Ыдыктыг Буура дааның кырынга бистиң өгбевистиң чайлап чораанының дугайында даайым Байыр-оол Дүлүшевич Шөмбүл “Төөгүге даянмышаан –келир үеже” деп 2014 чылда Бээзи кожууннуң 260, Даа кожууннуң 250” чылдаанынга тураскааткан эртем-практиктиг конференцияларны эрттиргениниң соонда үндүрген номга сактыышкыннарны арттырган.
“Улуг –Түлүштерниң Семис чагырыкчы” деп материалда Байыр-оол Дүлүшевиниң бижип турарындан алырга мындыг:
“--Бээзи кожууннуӊ он чеди сумузунуӊ эӊ улуу, Түлүш сумузунуӊ чайзаңы, УлугТүлүш Ак-Сал чайзаң назы дɵгүп кырааш, доо оранче аъттаныптарга, ооӊ оглу Семисти Түлүш сумузунуӊ чагырыкчызы кылдыр томуйлаан-дыр. Семис чагырыкчы дээрге, шолазы болгаш дужаалы-дыр. Манчы-кыдаттыӊ тос эрээзинден адазы Ак-Сал-даа, Семис боду-даа, албатыларын эрии-шаажыдан доктаамал камгалап чораан адашкылар-дыр. Семистиӊ дужаалы чайзаңдан ɵрү бедивейн барган. Ында чылдагааннар хɵй. Шаг-үениӊ эргилдези база ɵскерлип турган. Адазындан салгал дамчып келген күчүлүг чоога таӊмазы аӊаа четчир турган. Каржы-дошкун кижи холунга кирген болза, айыыл-халап болур, коргунчуг таӊма деп, эки-турачы Навачыган даайым чугаалап чораан.
Сарыг-оол С.А. «Аӊгыр-оолдуӊ тоожузу» (Кызыл, 2008) деп чогаалында мындыг одуруглар бар: … Улуг түлүштерниӊ дүжүмеди Ак-Сал чайзаң оглу, чоога таӊмалыг Дүктүг-Эник чагырыкчы ол… Ооӊ шолазы Семис-чагырыкчы дээр… (Тургузукчулардан). Семис чагырыкчы агайыныӊ ɵɵнче кылаштавас, хɵлечик оолдан «ийи хонгаш, адыг кежи дɵжээӊ ап алгаш, чедип кел, кадай» - деп, сɵгледир турган. Чайын изигде Семистиӊ колдуктары, иштиниӊ сыгыглары, бут дɵзү ылчыраар-быштыыр, шай соктааш, уруп-кургадыр. Семизи хɵлүн эрткен, кылаштай албас. Бүгү Тывага эӊ аар деӊзилиг дүжүмет-тир. Муӊ ажыг чылгылыг, шээр болгаш бода малы база хɵй турган. Адазы Ак-Сал барда, чылгы малы оон-даа хɵй, ийи муӊ ажып турган. Хараганныг-Хову, Куу-Даг ынаар чылгы малыныӊ одарлаар девискээрлери-дир.
Семис ада-ызыгуурундан Дуна тайганыӊ кырында Чиӊге хемниӊ бажында Кызыл-Хɵлге чайлаглап чораан, ижээннээр-хирээннээр ɵйү чоокшулап келген, тулдур семирээн Даг-Иргектен чоон кылдыр кɵстүр дүжүмет-тир. Тыва эзерге сыӊмас боорга, колун-чиримин күштелдирген, быжыг, улуг хемчээлдиг эзерлерни эзер чазаар ус-шеверлерге тускай чагыг-биле кылдыртып берип турган. Ийи хаа демнежип аътка мундурар. Аъттан дүжүрерде, база сɵлеп дүжүрер. Сɵɵлгү үеде Буура тайгага чайлаглаар апарган. Буура тайгада чайлаанга үш аътты солуй мундуруп чорааш, чедирер турган. Улуг Түлүштүң чоога таӊмазыныӊ салым-чолу билдинмес. Ол күчүлүг таӊмазын хавыргаш, узуткаан чадавас.
Кызылче тɵп чазакче келдирткенде, ийи дугуйлуг кыдат тергеге чоктадып бар чорда, алдыы Кара-Даг үстүнге, Ала-Тейлер дужунда элезинниг ээн ховуга, казызы чарылгаш, бурганнаан дээр. 1932 чылда чок болган. Хɵɵрү Бай-Тулуӊ баарында Аптара-Даштан ырак эвес, Ортаа Кара-Дагда, Даг-Аразы деп черде, хɵɵржүткен. Ооӊ чоогунда элезиннер кырында бурунгу хɵɵр бар. Аптара-Даш, Ишкээр-Суг деп черлер адазы Ак-Салдыӊ чазаг-күзеглери-дир”- дигени мени ханы бодандырар. Ынчангаштың ак баштыг көжээни дагыыр езулалче улуг сонуургал-биле барган чылдагааным ол.
Тывага Политиктиг шаажылалдарның эгелээниниң дугайында материалдарны каш чылдар дургузунда шинчилеп, парлалгага үнген материалдарны, барымдааларны ханы сайгарып келдим. Тываның Национал музейиниң Политиктиг шаажылалдар салбырынга, ооң эргелекчилери Ондар Дукурович Охемчикке, Шолбан Сергеевич Ооржакка-даа хөй удаа ужуражып турдум.
“1932 чылда Монгуш Буян-Бадыргы, Куулар Дондук баштаан бөлүктү узуткап каапкан соонда, 1938 чылда «Тостуң херээ» деп аттыг дүшкүүрлг үе, актыг кижилерге “каразыглар”, бүдүү “нүгүл, дыңнадыглар” эгелей бергени ол. Ооң ылаптыг эгези 1937 чылда-ла эгелээнин барымдаалыг төөгү документилеринден, өске-даа киириштирген чагаалар, сактыышкыннар, ажы-төлдериниң аңгы-аңгы чылдарда албан черлеринге бижип турган материалдар архивте барымдаалардан тодаргайы-биле билдинип келир . 1937 чылдың декабрь 19-та, эң-не баштай Тыва Арат Республиканың прокурору Кара-Сал Пириңлей Орума оглун тудуп, кара-бажыңнаан. 1938 чылдың февраль 18-те, Тыва банкының баштаар чериниң даргазы Оюн Танчай Чырандай оглун тудуп хоругдаан. Улаштыр 1938 чылдың июль 11-де, Араттың ревоюстуг шерииниң командир-комиссары Күжүгет Серен Араппай оглун, ол-ла чылдың июль 31-де, садыг-үлетпүр яамызының сайыды Сат Лопсан Базыр оглун болгаш Тываның күрүне типографиязының даргазы Ховалыг Тоткан Сонам оглун, август 22-де, күрүне прокурорунуң секретары Оюн Сеңгиижик Тамчай оглун, сентябрь 3-те Куулар Суңгар-оол Товунак оглун тудуп хоругдаан. А Сайыттар Чөвүлелиниң даргазы болгаш Даштыкы херектер яамызының сайыды Сат Чүрмит-Тажы Саны-Шири оглун болгаш Биче Хурал Президиумунуң даргазы Адыг-Түлүш Хемчик-оол Олдукай оглун 1938 чылдың август 31-ниң даңгаар эртен 5 шак үезинде тудуп хоругдаан. 1938 чылдың 10 айның 10-нуң хүнүнде кежээкиниң 5 шакта 1 дугаар Онза ажык шүүгүнүң хуралын Кызыл хоорайда күрүнениң кино театрынга ажыткан. Аңаа Чүрмит-Тажы, Хемчик-оол, Данчайларның бөлүүн шиидип турганар. Ол Онза ажык судтуң чорудулгазы октябрь 10-дан 13-ке чедир үргүлчүлээн. Ол судтуң түңнелинде, октябрь 13 хүнүнде дүнекиниң 1 шак 40 минутада «чоннуң дайзынары»- деп адап алгаш «ҮЗҮП ШИИТКЕН ДОКТААЛДЫ» хүлээп алган. Ол хүлээп алган доктаалдың төнчү кезээнде бижээни: «ТАР-ның революстуг езу - тургузуунга бо идегеттерниң херээ шак ындыг чаңгыс шынарлыг хоралыг херек болганын ТАР-ның тускай томуйлаткан онза шүүгүзүнден ТАР-ның эрүү дүрүмүнүң 10,11,12,13 чүүлдери-биле буруудадып доктаатканы болза: 1. Сат Чүрмит-Тажы Саны-Шири оглу; 2. Оюн Данчай Чырандай оглу; 3. Адыг-Түлүш Хемчик-оол Олдукай оглу; 4. Сат Лопсан Базыр оглу; 5. Ховалыг Тоткан Сонам оглу; 6. Кара-Сал Пириңлей Орума оглу; 7. Оюн Сеңгиижик Тамчай оглу; 8. Күжүгет Серен Араппай оглу; 9. Куулар Суңгар-оол Товунак оглун 72 шак иштинде боолап шиидер.
Бо ялалатканнарның бодунуң хокшул-хөреңгизин дүрүм езугаар улустуң саңынга хавырар. Бо ялалатканнар үстүнде доктааткан 72 шак иштинде ТАР Биче Хурал Президиумунче билдириишкин киирер эргелиг. Сөөлзүредир ол тос кижиниң ийизи - Күжүгет Серенге болгаш Ховалыг Тотканга 8 чылды онааган”.
Россияның, Тываның Дээди Хамы Допчун-оол Түлүшевич Кара-оолдуң удуртканы хам-чаячылар ак баштыг көжээниң дагылгазын кылып, аңаа чыылган Адыг-Түлүштерниң амгы салгалдарының хей-аъдын көдүрүп тускай езулалды эрттиргеннер. Хайыракан суму чагыргазының даргазы Чаян Сергеевич Оюн, Тыва Республиканың Олимпийжи курлавырлар школазының директору, республиканың Начын мөгези Буян Вячеславович Бүрбүчүк, а Тываның Чогаалчылар эвилелинден көскү күрүне ажылдакчызы Борис Константинович Балчый-оол, “Чаа орук” солуннуң кол редактору, бо чүүлдүң автору мен кириштим. Хемчегниң организакчызы Тахир Түлүшевич Мекпер-оолга Ак баштыг Ыдыктыг, тывызык көжээниң дагылгазынче чалааны дээш өөрүп четтиргенимни илереттим. Аът чарыжы, мөге хүрежи, чадаг чарышка маргылдаалар болган.
Төрээн чер чуртун алгап, шүлүктээни дээш политиктиг шаажылалга таварышкан Таңды-Тываның Бээзи кожууннуң Эъжимге 1913 чылда төрүттүнген, тыва национал культураның үндезилекчизи, шүлүкчү, прозачы, шии тургузукчузу, очулдурукчу, чогаалчы Сергей Бакизович Пюрбюнуң төрээн черинче баар күзел, бодал Улуг-Хемни паром-биле дедир кежип турувуста төрүттүнген. Ол келир үеде боттаныр чадавас. Ынчангаш материалды түңнеп, чуруктарны коштум.