«Ленинчи орук» солундан «Шын» солунга ажылдай бердим
2025 чылдың сентябрь 4-те, Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга Тыва Республиканың ниитилел-политиктиг «Шын» солунунуң 100 чылдаанынга тураскааткан байырлыг хуралга кириштим.
1984 чылдың декабрь 17- ден 1988 чылдың сентябрь 16-га чедир Чөөн-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл кожууннарның «Ленинчи орук» солунунга корреспондент кылдыр Чөөн-Хемчик районнуң комсомол комитединиң (бирги секретарь Николай Калчан-оолович Сат, оралакчызы Вячеслав Бавууевич Яндай-оол, инструкторлар Алдын Дилгижекович Монгуш, Михаил Кавыш-оолович Куулар) чоруткан комсомолчу бижии-биле (путевка) ажылдадым. «Ленинчи орук» солуннуң кол редактору Биче-оол Арбас-Сатович Донгактың өрээлинге киреримге, хүлээп алгаш, улаштыр харыысалгалыг секретарь Василий Кечилович Очур-оолга, көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи Монгуш Дойнаевич Севенге, партия килдизиниң эргелекчизи, чогаалчы Монгуш Борбак-оолович Көжелдей, чагаа килдизинде Зинаида Максимовна Куулар-биле таныштырып каан. Пионерлер бажыңынга Олег Александрович Шүңнейниң удуртуп, башкылап турган «Аныяк корреспондент» бөлгүмге тыва дыл чогаал башкызы Луиза Балчыевна Дамбарның арга-сүмези-биле эштерлиг барып турган болгаш аттарын адааным чогаадыкчы ажылдакчыларны редакция, типографияның бажыңынга экскурсиялап чораан болгаш таныыр, билир мен.
Улуг улусту аажок хүндүлээр, чугаа-домаан кичээнгейлиг дыңнаар, берген даалгазын үезинде күүседир боор чүве. Редакциядан баштайгы акша-көпеек ажылдап ап, 6 рубль 28 көпеек гонорар алганымны сактып, номчукчуларга дыңнадыры чугула.
Хайыракан сес чыл школазының алдыгы классчызы «Аныяк корреспондент» бөлгүмнүң киржикчизи «Ленинчи орук» солунга СЭКП-ниң ХХII съездизи аттыг совхозтуң «Дөргүн» сүт-бараан фермазының мурнакчы саанчыларының дугайында материалды сомалап алгаш келиримге, Монгуш Дойнаевич эдип, эдип, хынаан соонда солунга үнүп келген. Бир неделя эрткен бе, эртпээн бе, почта дамчыштыр акша алыр диген саазын чедип келген.
– Аваңның азы ачаңның паспортун ап алгаш, почтага чедип келир сен! – деп, бажыңга солуннар, журналдар эккелген почтальон угбай мындыг. Почта эргелекчизи Валентина Калчан-Сүрүңовна Монгуш бир-ле дугаар гонорар акшамны санап бергеш, саазынны бодунга арттырып алган. Солуннарга медээлер, материалдар чырыдар сонуургал, күзелимни Луиза Балчыевнаның «Ленинчи орук» солунга Чечекмаа Сотпаевна Монгуштуң дугайында бижээн материалы оттурган. Авам, ачам «Шын», «Тываның аныяктары», «Пионерская правда» солуннарны, «Крокодил», «Крестьянка», «Работница», «Мурзилка», «Веселые картинки» журналдарны бажыңга чагыдып алыр турганнар. Ынчангаш-ла амдыгаа дээр чаа солуннар, делегей харылзааларының дугайында медээлер болгаш өске-даа чаа болуушкуннар дугайында номчувазымга, ол үеде политинформация дыңнавазымза, сагыш-сеткилим «аарып» туруп бээр. Севээн Монгуш Дойнаевич «Ленинчи орук» солунга сонуургалым аайы-биле барып эгелээнимде, ажылдай-даа бергенимде, көдээ ажыл-агый килдизиниң эргелекчизи болгаш дорт удуртур дарга, дагдыныкчым болган. «Ленинчи орук» солуннуё харыысалгалыг секретары Василий Кечилович Очур-оол-биле чаңгыс өрээлге ажылдап органнар. Хоочун журналистер кайызы-даа «Ленинчи орук» солуннуң кол редакторлары албан хүлээлгелиг болгаш мээң чогаадыкчы ажыл-чорудулгамның дорт айтыкчылары болганнар.
«Ленинчи орук» солун тургустунгаш, бо хүннерге чедир «Чаа орук» солун апаргыжеге чедир кол редакторлар кылдыр ажылдап турганнарга Монгуш Ыдыраанович Идам-Сүрүң, Куулар Тамба-Сүрүң (Александр) Чаш-оолович, Күжүгет Серээевич Шойгу, Монгуш Көкеевич Бири-Санаа, Монгуш Дойнаевич Севен, Василий Кечилович Очур-оол, Биин-оол Монгушович Седен-Хуурак, Борис Очурович Күжүгет, Биче-оол Арбас-Сатович Донгак, Калдар-оол Комбуевич Куулар, Каадыр-оол Эрес-оолович Тувак оларны хамаарыштырар. Бо одуругларның автору бодум Чадаанага Пионерлер бажыңынга «Аныяк коррекспондент» бөлгүмден эгелээш, тускай мергежил чедип ап, 1984 чылдан бээр көдээ ажыл-агый килдизиниң корреспондентизи кылдыр ажылдааш, «Шын», «Тыва Республика», «Эне сөзү» катап-ла 2000 чылдардан бээр «Чаа орук» солунга корреспондентиден харысаалгалыг секретарь, кол редакторнуң оралакчызы кылдыр ажылдааш, 2012 чылдан амдыгаа чедир кол редактор кылдыр чааскаан ажылдап чор мен.
Уфаның полиграфия училищезинге 1987-1987 чылдарда өөренип, фотокорреспондент мергежилди чедип алгаш, кезек када «Ленинчи орук» солунга ажылдап турумда, «Шын» солунга ажылдаар күзел тыптып келген. 1988 чылдың август төнчүзүнде «Шын» солуннуң кол редактору Валерий Севилбааевич Шаравииниң өрээлинге кирип, ажылдаар күзелимни илеретттим. Валерий Севилбаевич бир кижини телефон дамчыштыр өрээлинче чалапкан. Ам болза, Хөндергей чурттуг, оралакчы редактор Сат Күстүгүр Күдерекович болган. Таныштырылга соонда информация болгаш спорт килдизинге корреспондент болуп ажылдаарымны билип алдым. Күстүгүр Күдерекович мени эдертип алгаш, Монгуш Очуровичиниң узун коридорнуё ужунда өрээлинге эккелген. «Шын» солуннуң медээлер болгаш спорт килдизиниң корреспондентизи болдум. Эргелекчи-дагдыныкчым Монгуш Очурович Өлзей-оол Москваның күрүне университединиң доозукчузу, бот-негелделиг, харысаалгалыг профессионал журналист. Медээлер болгаш спорт килдизиниң корреспондентизи - Кызылга, өске-даа черлерге дыштаныр хүннерде болур хемчеглерден чыда калбас, ооң дугайында материалдарны республиканың номчукчуларынга албан чедирер ужурлуг. Ынчангаш аргалыг-ла болза, кандыг-даа болуушкундан чыдып калбазын, озалдавазын оралдажыр турдум. Ол үеде амгы үеде дег таксилер чок, хуу машиналар хөй эвес, а районнар аразынга Кызылдың пассажирлер АТБ-зиниң автобустарынга аргыжар. Дүрген чорук херек аайы-биле таныыр кижилерниң машиназынга олуруптар таварылгалар ында-хаая, а редакцияның машиназы-биле чоруурда, сургакчылаар бөлүк-биле дугурушкаш, куш даң бажында чоруур ужурга таваржыр. Ынчаар-ла Тываның булуң болганынга журналист ажыл-агыйым аайы-биле чедип чорааным уттундурбас болуушкуннар, таварылгалар хөй. «Шын» солуннуң редакциязынга ажылдааш, дыка хөй журналистерни, чогаалчыларны, чогаадыкчы ажылдакчыларны магадап, оларның ажылдаарын магадап ханмас мен. Кол редакторнуң оралакчылары Күстүгүр Күдерекович Сат, Александр Сотпаевич Дембирел, Даңгыт Чыдым Иргитович, харысаалгалыг секретарьлар Алексей Хунаевич Аир, Маадыр-оол Калчанович Калчан, очулдурукчулар Ондар Доржу Былдый-оолович, Сандро Давааевич Маады, Мижит-оол Мыңмырович Саая, Монгуш Чысыңмаевич Топча, килдис эргелекчилери Хертек Седен Кудурукпаевич, Монгуш Өлзей-оол Очурович, Хертек Таан-оол Попанашович, Вера Ооржаковна Куулар, Артык Хөм-Оттуковна Ховалыг, корреспондентилер Надежда Санчыдаровна Эргеп, машинакчылар, корректорлар, чогаалчылар, шүлүкчүлер, композиторлар дээш өске-даа мергежилдиң кижилери-биле таныжып, чогаадыкчы ажылын ханы билип, парлалгага чырыдып чораанымга чоргаарланыр мен. «Шын» солуннуң редакциязынга ажылдап тургаш, ийи удаа Мөңгүн-Тайга-биле Куңгуртугга сургакчылап чедер дээн күзелим боттанмаан.
«Чаа орук» солунга ажылдап тургаш, 2014 чылда күрүнениң «Тыва» телерадиокомпаниязының хоочун корреспондентизи Владимир Ооржак, инженер Каң-Чүрек Монгуш-биле кады чораан мен. Ийи дугаар таварылгада, Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазының, көдээ ажыл-агый эргелелиниң ажылдакчылары-биле «Аныяк өг-бүлеге - хой» программа езугаар Саадак арттка бир аалдан 200 хой ап алыр дээш чораанывыс болур. Тываның бир онзагай булуңу Куңгуртугга баар күзел – ам-даа күштүг хевээр ийин.
Республикада кол парлалга чепсээ үндезилеттинип тургустунгаш 100 чыл болган «Шын» солунунуң коллективинде чогаадыкчы аныяктар ажылдап турар. Хоочун журналистерге күрүне шаңналдары, аңгы-аңгы яамы, албан-черлериниң шаңналдарын тывыскан. Оларга ужуражып, чугаалажыры дээди шаңнал, өөрүшкү. Мээң хензиг киириштирген үлүүмнү үнелээни, «Шын» солуннуң 100 чылдаанында медальды байырлыг байдалга тывысканы дээш өөрүп четтиргенимни илереттим.
Редакциянын архивинден болгаш интернет четкизинден чуруктарны хоолгалаан.
ЧУРУКТАРДА: Күжүгет Серээевич Шойгу; Тувак Каадыр-оол Эрес-оолович; Анисья Монгуш, Кира Толеевна, Севен Монгуш, Көжелдей Монгуш; Дадар-оол Аяакаевич Монгуш, Зинаида Максисмовна Куулар, Роза Пирлей, Галина Монгуш, Людимала Ондар , Монгуш Эртине Сайын- Белекович, Монгуш Очурович Өлзей-оол, Каадыр-оол Эрес-олович Тувак, Ховалыг Виктор Карам-оолович, Куулар Шаңгыр-оол Маспыкович, Хаяң-оол Константин Ензакович, Ондар Аракчаа Чүлдүмович