Бөгүн Тыва үндезин культура төвүнге Ю.Ш. Күнзегеш аттыг Тываның ном үндүрер чери тургустунганындан бээр 95 чыл оюн демдеглеп эрттирген.
Тываның Баштыңы Владислав Ховалыгның мурнундан ТР-ниң Чазак Даргазының оралакчызының хүлээлгезин күүседип турар Айдыс Сынаа чыылганнарга байыр чедирип, шылгарааннарга күрүне шаңналдарын тывыскан.
Ном үндүрер черниң директору Инна Принцева тыва ном үндүрер чер 95 чыл дургузунда төрээн болгаш орус дылдарда 20 сая ажыг кезектиг барык дөрт муң хире номну чырыкче үндүргенин чугаалаан.
1930 чылдың июнь айда Тываның араттың революстуг намының Төп Комитединиң «Чаа күрүне бижиин доктаадып боттандырар айтырыг дугайында» база «ТАР-ның Эртем Комитедин тургузар айтырыг дугайында» деп доктаалдары үнген. Оларның биргизинде айытканы болза: «…7. Эргежок чугула өөредилге болгаш массалыг чогаалдарны үезинде үндүрери-биле, ном үндүрер килдисти тургузар».
Тозан беш чыл оюн демдеглеп турар ном үндүрер черниң үндүргени Бичен Ондарның «Тываның черлер аттарының географтыг словары» база Иргит Самбунуң «Тыва улусчу оюннар» деп номнары Россияның ном үндүрүкчүлериниң ассоциациязының «Чылдың тергиин номнары» бүгү-российжи мөөрейиниң түңнелдери-биле бо чылын Россияда 50 тергиин регион үндүрүлгелериниң санынче кирген.
Сөөлгү чылдарда Тываның ном үндүрер чериниң элээн каш төлевилелдери: Б. Будуптуң ийи дылда «Тыва чоннуң үлегер домактары болгаш тывызыктары», Г. Курбатскийниң «Тыва тывызыктары», «Шериг тоолдары», «Тыва. Болуушкуннар, фактылар, чоннар» деп чурук альбому Кызыл шөлге эрткен XI Ном фестивалының тулган номнар даңзызынче кирген.
Ном үндүрер чер национал чогаал деткиир федералдыг программаның чогаадыкчы коллективи-биле ажылдап турар. Республиканың шүлүкчүлериниң болгаш прозачыларының чогаалдары «Россия чоннарының амгы литературазы» деп антологияның кезээнче кирген. «Тюрк болгаш моол чоннарның поэзия биле прозазы» деп чаа томнуң таныштырылгазын «Кызыл шөл» ном фестивалынга эрттирген.
«Енисей Сибири» регионнар аразының төлевилели Тываның, Хакасияның болгаш Красноярск крайның чогаалчыларын болгаш чурукчуларын каттыштырган. Олар альманахты кады үндүрүп турар. Дөрт дугаар үндүрүлгени Тываның ном үндүрер чериниң 95 чылынга тураскааткан.
«Эрткен 95 чыл дээрге улуг хуусаа-дыр. Амгы үеде бергелерге торулбайн ажылдап, Тывага ном үндүрүлгезин сайзырадыр, чаа шагның байдалдарынга эптежип, чаа аргаларны ажыглаар сорук, күзел, күш-даа бисте бар деп бодаар мен. Биеэде турганындан ийи катап кызырылган улуг эвес коллектив чаңгыс демниг ажылдап, салган сорулгаларын чедип ап турары өөрүнчүг. Ылаңгыя номнарның утка-шынарын, даштыкы каасталгазын экижидер дээш, улуг күжениишкиннерни үндүрүп турар бис» – деп, Ном үндүрер черниң кол редактору, Тываның улустуң чогаалчызы Николай Куулар демдеглээн.
Баштайгы үеде күрүнениң ном үндүрер чери Тыва Арат Республиканың Эртем Комитединиң составынга, оон 1933-1936 чылдарда Культура яамызынга дорт бактаап турган. 1936 чылда ТАР-ның Чогаал комитеди дээр чаңгыс аай ном үндүрер албан чери тургустунган. Ооң ажылын А. Чымба, оон О. Шыырап удуртуп турган, оларның чөвүлекчизи болур А. Пальмбах ажылды организастаарынга улуг дузазын чедирип келген. Чогаал комитединиң аттары өскерлип, аңгы-аңгы яамы-албан черлеринге чагыртып турза-турза, 1953 чылда амгы ады-биле адап эгелээн: Тываның ном үндүрер чери.
2005 чылдың июль 12-де ТР-ниң Чазааның чарлыы-биле ном үндүрер черге Тываның улустуң чогаалчызы Ю.Ш. Кюнзегештиң адын тывыскан. Ол 1951-1988 чылдарда аңаа кол редакторлап ажылдап чораан, онзагай салым-чолдуг, тыва ном үндүрүлгезинге улуг үлүг-хуузун киирген чогаалчы.
Ном үндүрер черниң үндүрген баштайгы номнары – «Бүгү делегейниң пролетаржы уругларынга» (1930 ч., 3000 экз.), «Башкы Ленин» (1931 ч., 5000 экз.), «Тыва Арат Республиканың Үндезин хоойлузу» (1932; 5000 экз.) болгаш өске-даа. Баштайгы национал өөредилге номнары: «Кадының оруу», 1931 ч., тургузукчузу О. Танчай, «Сан бодалганың ному», 1931, 1933, 1934, 1935 чч., Горохов, М. Биче-оол, С. Танов, Ш. Лопсан-Самбуу болгаш оон-даа өске.
Тыва Арат Республика үезинде, 1930-1944 чылдарда, Күрүнениң каттышкан ном үндүрер чери 383 санныг, 1364 парлаар ама, 981 муң кезек номну парлап үндүрген. Советтиг Тываның үезинде (1944-1991 чч) ном үндүрер черниң материал-техниктиг баазазы быжыгып, ном үндүрүлгезиниң күрүне талазындан деткимчези бедик деңнелге турган. Ооң ачызында 1980 чылдарның төнчүзүнде тыва номнарның тиражы 10-20 муң кезек чедип (а ол дээрге ССРЭ-ге болза 10-20 сая экземпляр тираж-биле деңнежир бедик көргүзүг), чурттакчы чонну аңгы-аңгы номнар-биле хандырары кажангызындан артык экижээн, ном үндүрериниң хемчээли аажок өскен.
Ниитилел-политиктиг, уран-чечен, бичии уругларга, эртем-нептерелдиг болгаш өөредилге база өөредилге-методиктиг литератураны үндүрери шапкынчаан. Орус дылдан тыва дылче чүс-чүс, харын-даа муң-муң номнарны очулдурган, ол чорук тыва чоннуң эртем-билиг, культурлуг, угаан-медерел сайзыралын чаа бедиктерже үндүрген.
А. Пушкин, М. Лермонтов, Н. Гоголь, Л. Толстой, Н. Некрасов, И. Тургенев, С. Есенин, А. Блок, В. Маяковский, А. Толстой, М. Горький, М. Шолохов, А. Фадеев, К. Федин, В. Распутин, В. Липатов, а ол ышкаш алтай, бурят, казах, кыргыс, нивх, татар, узбек, хакас, якут болгаш биеэги ССРЭ-ниң өске-даа чоннарының чогаалчыларының номнарын тыва дылче хөйү-биле очулдургаш үндүрген.
Тыва дылче В. Шекспир, Ф. Шиллер, Э. Распе, Д. Дефо, Дж. Свифт, Д. Лондон, Р. Тагор, Лу Синь ышкаш дыка хөй даштыкы авторларның чогаалдарын орус дылдан очулдургаш, база парлап, чонга чедирген.
Чылдың-на он-он өөредилге номнарын, эртем-методиктиг литератураны үндүрүп турганының ачызында школаларга өөреникчилер эртем-билиг чедип ап, бичии чаштар төрээн тыва дылын эки билир турган.
Ном үндүрер черниң аңгы-аңгы чылдарда удуртукчулары – А. Чымба, О. Шыырап, С. Самба-Люндуп, М. Делег, Н. Тава-Самбуу, С. Сүрүң-оол (кол редактор база турган), Б. Болдур-оол, С. Кудажы, В. Монгуш, Ш. Куулар, А. Хертек, кол редакторлар – А. Үержаа, Э. Донгак, О. Баир, редакторлар – С. Сарыг-оол, М. Кенин-Лопсан, Л. Чадамба, К.-Э. Кудажы, А. Даржай, А. Бородина, А. Сат, В. Чамьян, М. Сенгин, А. Казанцева, З. Монгуш, В. Бузыкаев, В. Ховалыг, А. Күжүгет.
Байыр чедириишкиннери хөй болган. ТР-ниң Дээди Хуралы, Хакасияның, Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелдери, Москвада Тыва чогаалчылар салбыры, Тываның журналистер эвилели болгаш оон-даа өскелер Ном үндүрер чериниң коллективинге белек-селекти тыпсып, боодал чечектерни сөңнззн.
Чыылган чон делгеттинген чаа номнарны сонуургап көргеннер.
Чуруктарны Ада Тюлюш тырттырган

---