ДАА КОЖУУН, ЧӨӨН-ХЕМЧИКТИҢ БАЙЫРЛЫГ ХЕМЧЕГЛЕРИНДЕН РЕПОРТАЖ БУРУНГУ ДАА, АМГЫ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧӨӨН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛДААНЫ Үшкү чүүл ЧУРУКТАР ДЕЛГЕЛГЕЗИ – ТӨӨГҮНҮҢ КӨРҮНЧҮҮ Тыва Республиканың Национал архивиниё чуруктар фондузундан кожуунувустуң улуг байырлалынга тураскааткан төөгүлүг чуруктарны ажылдакчыларындан баш бурунгаар дилээримге, чайгы Үе болгаш ээлчеглиг шөлээде болганындан дараазында бир хүннү дугуржуп алдывыс. Ак, кара өңнүг чуруктарны фондудан шилип алырымга, оларны чөпшээреп, чүгле делгегелгеге ажыглаарын чөпшээрээннер. Колдуунда Тыва Республиканың Национал архивиниң чуруктар фондузундан Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээзиниң чуруктары, 1928 чылда Тываның ламаларының съездизиниң киржикчилериниң чуруктары, =гбе башкывыс Чамзы-Камбы, лама башкылар, күрүне удуртукчуларының ажыл-ижин көргүскен чуруктар, Совет үеде Социалистиг Күш- ажылдың маадырлары, репрессия чылдарының үези, Чадаана хоорайның ажыл-амыдыралындан мооң мурнунда чонга, көрүкчүлерге көргүзүп көрбээн чуруктарны делгээр сорулгалыг турдум. Ол ышкаш амгы үеде Чадаананың Алдыы, /стүү хүрээлеринге, Тывага кээп чораан делегей чергелиг лама башкыларның шажын езулалдарынга киришкен Тацак Джецзун-Ринпоче, Сергей К\жүгетович Шойгунуң, чонувустуң Чадаананың /стүү Хүрээзин чоннуң тудуу кылдыр чарлапкан үезинден бээр тырттырган чуруктарын улуг хемчээлге баш бурунгаар кылдырткаш хооладып белеткеп алган турган мен. Тываның Национал музейиниң Чадаанада М. Буян-Бадыргының адын эдилээн салбырның ажылдакчылары чуруктар азар тускай дериглерни ажыглаар кылдыр бараалгаткан. Чөөн-Хемчиктиң төп библиотека системазының ажылдакчылары методист Айлана Караевна Монгуш, чон-биле ажылдаар килдис эргелекчизи Шораана Николаевна Куулар, хандырылга килдизиниң эргелекчизи Монгуш Элла Угуй-ооловна, четчелээшкин килдизиниң эргелекчизи Алла Александровна Ооржак, Тимофей Бүрбүевич Чүлдүм, Доржу Аясович Монгуш Даа кожууннуң 260 чылдаанынга чуруктарны парлажып, делгелгени каастаарынга улуг дузаны көргүскеннер. МЕРГЕН-ХЕРЕЛ МОНГУШ АТТЫГ КУЛЬТУРА БАЖЫЁЫНГА Чөөн-Хемчиктиң төвү, Чадаанада М. Мерген-Херел аттыг т=п культура бажыёынга Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг хурал болган. Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкининиё илередиглерин «Хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг ажылы дээш» Чөөн-Хемчиктиң саң-хөө эргелелиниң бюджет учеду болгаш отчет талазы-биле килдизиниң консультантызы Раиса Владимировна Кенденге, Чадаананың №4 Вера Чүлдүмовна Байлак аттыг ниити билиг школазының директорунуң оралакчызы Көвеймаа Кошкар-ооловна Монгушка, Чыргакы ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Сайлык Бюрбюевна Ооржакка тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиктери-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң саң-хөө эргелелиниң бюджет политиказы болгаш бюджеттер аразының харылзааларының килдис начальниги Долаана Валерьевна Кара-Салды, муниципалдыг албанныё хоочуну Чайна Эрес-ооловна Ооржакты «/ре т\ңнелдиг болгаш ак-сеткилдиг ажылы дээш», Чадаана хоорай чагыргазының техниктиг ажылдакчызы Аиша Кара-Белековна Кара-Монгушту, «Өөредилге адырынга ак сеткилдиг болгаш үре-түңнелдиг ажылы дээш» Бажың-Алаакта Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар аттыг школаның директорунуң оралакчызы Эрик Кадыг-оолович Ооржакты, Чадаананың № 1 ортумак школазының төрээн дыл болгаш чогаал башкызы Урана Серен-ооловна Кууларны, Теве-Хая ортумак школазының химия эртеминиң башкызы Ляна Өлзей-ооловна Чүлдүмнү шаңнаан. Өвүр кожуунда Хандагайты ортумак школазының төөгү болгаш ниитилел эртемнериниң башкызы Александра Кызыл-ооловна Монгуш-биле ук школада орус дыл болгаш чогаал башкызы Долаана Анатольевна Монгушка, Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкта «Чечек» уруглар садының кижизидикчи башкызы Долана Доржуевна Монгушка, Шекпээр ортумак школазының тыва дыл чогаал башкызы Долаана Владимировна Кюжюгетке, Бай-Тайгада Шуй ортумак школазының тыва дыл чогаал башкызы Айлаңмаа Очуровна Хертекке Тыва Республиканың Баштыңының хүндүлел бижиктерин тывыскан. «Тыва Республиканың алдарлыг аът ажаакчызы» хүндүлүг аттарны Чөөн-Хемчиктиң Баян-Талада хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Сакта Биченекович Монгушка, Хөндергейде хуу дузалал ажыл-агыйыныё удуртукчузу Василий Делгер-оолович Ондарга тывыскан. Хөй чылдарда көдээ ажыл-агый адырынга үре-түңнелдиг ажылы дээш « Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы” атты Чадаанада хуузунда дузалал ажыл-агыйыныё удуртукчузу Роман Михавйлович Монгушка тывыскан. «Тыва Республиканың алдарлыг тренери» бедик атты аныяк өскенниң кижизидилгези, күш-дамыр сайзыралы болгаш белеткелинге киирген үлүү дээш” Чадаанада Монгуш Чечен-оол Алексеевич аттыг олимпийжи курлавырлар школазының тренер башкызы Аяс Кууларович Делгер-оолга тывыскан. Тыва Республиканың социал-экономиктиг сайзыралынга үлүү болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «Шалыпчы күш-ажыл» деп медаль-биле муниципалдыг албанның хоочуну Сүрүң-оол Түлүшович Чүлдүм шаңнаткан. Байырлыг хуралга Чөөн-Хемчик кожуундан үнген уран чүүлдүң тергииннери, амгы үеде уран чүүл адырында ажылдап турар ажылдакчылар киржип, хөгжүмнүг байырны чедиргеннер. Төөгүлүг байырлалдың ажыдыышкыны хурал шаңнал кезээ болурунуң чиге мурнунда көскү күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчызы, Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Шеминиң хүндүлүг хамаатызы, экономика эртемнериниң кандидады Хонук-оол Доржуевич Монгуш Монгуш Мерген-Херел аттыг культура бажыңынга «Төөгүлүг Даа кожуун» деп илеткелди меңээ берген. Ооё демдеглеп турарындан алырга, Тываның төөгүзүнде чугула кол черни ээлеп , аңгылаттынмас кезээ болуп чоруур Даа, Ч==н-Хемчик кожууннуё девискээринге болгулаан төөгүлүг болуушкуннар, өскерлиишкиннер, ооң удуртукчуларының чурттакчы чонунуң хүлээп ап чораан шиитпирлери Тываның хөгжүлдезинге улуг салдарлыг болган. «Тываның, ооң иштинде Даа кожууннуң бурунгу төөгүзү-биле холбаалыг болуушкуннарны амыр-тайбыё деп болбас.Ынчан белен эвес., ылаңгыя бөдүүн көшкн чонга аар-берге дүшкүүрлүг үелер турган» Манчы Кыдат эжен хаанның империязы тергиидеп, Кыдаттың девискээрин эжелеп алгаш барык ийи чүс чылдың дургузунда эжелекчи политиказын күштелдирип, бүгү Төп Азияны бодунуң адаанче чыыра тыртып эгелээн турган. Ооё түңнелинде тыва аймактар манчы хаанныё холунга кирип, мурнуу Алтайда, соңгу-барыын Моолда, Кузнецкиде, Минусинск оргулаажында, Байкал, Көпсе-Хөл кавызында девискээрлерден кыстырып, чамдык т=рел аймактар харылзаазы үстүп, чамдыызы Саян-биле Таңды аразынга мөөңнеттинип чурттай берген» 1755-1756 чылдарда манчжур шериглер Джунгарияны чылча шаап узуткааннар. Джунгария күрүнезин чылча шаап турар душта, чамдык тывалар орус Алтайынче дезе бергеш, Россияга олчаан артып калганнар. Джунгарияны узуткаанының түңнелинде Манчы хаанның тергииделиниң адаанга кирген тывалар удаваанда тура халааннар. Олар Хотагайтының нояны Ценгужаптың азы Шыдарбанның демиселин идекпейлиг деткип, манчы аг-шериг-биле чидиг демиселди ачыр-дачыр чорудуп, адак соонда күш четпейн бастырганнар. Бо болгаш өске-даа барымдааларны «Чаа орук» солуннуң мурнуку үндүрүлгелеринге, «Тываның төөгүзүнүң» бирги үндүрүлгезинге болгаш Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының 2015 чылда «Төөгүге даянмышаан-келир үеже» деп, Бээзи кожууннуң 260 болгаш Хемчик кожууннуё 250 чыл оюнга тураскааткан эртем практиктиг конференцияларныё материалдарын чырыткан номга киирген. Байырлалдың ийиги хүнүнде Чадаана хоорайның Тиилелге, Россияның Маадыры С.Шойгу аттыг кудумчу, тыва танкист Х. Чүргүй-оол аттыг кудумчу болгаш төп Ленин кудумчузундан Чадаана стадионунга чедир байырлыг чыскаалга шуушкан чоннуң дизии үзүктел чок болган. Уран чүүл ажылдакчылары Чадаана стадионунга ыры, танцы-самдан аңгыда Даа кожуунну аңгы-аңгы чылдарда чагырган нояннарның овур-хевирин диргизип, Бора-Булак ховузунуң аксынга-даа д\\н болган театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Тыва Республиканыё Чазак Даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-оолович Ондар, Чөөн-Хемчик кожууннуң Баштыңы Инна Байыр-ооловна Монгуш, чагырга даргазы Айдыс Дарый-оолович Куулар Даа кожууннуё ажыл-ишчи чонунга шаңналдарны тывысканнар. Орайтап караңгылааже спортчу хемчеглерниң тиилекчилерин илередип, чонга чарлап, тыва хүрешке маргылдааны эрттиргеннер. АЪТ ЧАРЫЖЫ Даа кожууннуң 260 чылдаан байырлалынга тураскааткан аныяк чоруктуг аъттар аразынга Чөөн-Хемчикте Иймеден Арсен Ондарның Доруг аъды эрткен. Ийи дугаарында С\т-Хөлден Тываның билдингир м=гелериниё бирээзи Эрес Кара-Салдың Лидер-Шарм шолалыг малы, \ш дугаарында Андрей Хертектиё Арк-Шарм шолалыг аъды келген. Дөрткү, бешки шаңналдыг черлерни Сүт-Хөлден Шораан Ондарның кара аъды-биле Улуг-Хемниң Иштии-Хемден Леонид Кызыл-оолдуң доруг аъды ээлеп, төнүшке сүрүштүр маңнап келгеннер. Аныяк чүгүрүктерниң чарыжының түңнели мындыг: Улуг-Хемниң Торгалыгдан Эртине Байырның Калчан-Шилгизи эртип каан, ийиги, үшкү черге Чөөн-Хемчиктиң төлээзи Айдыс Саттың Шилгизи, Бии-Хемден Болат Аракчааның Хүреңи халып келирге, Тес-Хемден Сүбедей Дижитмааның болгаш Улуг-Хемден Кыргыс Экерниң аъттары төнүшке киир маңнажып кээп, ээлеринге шаңналдарны чаалап берген. Улуг чоруктуг аъттар чарыжынга Чөөн-Хемчиктиң Калдар аъды эрткен. Ооң ээзи Дайза Монгуш, ийиги черни Кызыл кожуундан Радомир Иргиттиң Галоген деп малы ээлээн, аңаа сүрүштүр ол-ла кожуундан Калчан-Шилги мал маңнап кирип келген, ооң ээзи Аяс Хомушку, дөрт дугаарында Сукпактан Аржаан Салчактың Кара аъды, а беш дугаарында Чадаанадан Май-оол Монгуштуң аъды маннап келген. Авторнуң тырттырган чуруктары