Нина Дугаржаповна Монгуш, фронтовой волонтер Тувы.

ДАА КОЖУУН, ЧӨӨН-ХЕМЧИКТИҢ БАЙЫРЛЫГ ХЕМЧЕГЛЕРИНДЕН РЕПОРТАЖ БУРУНГУ ДАА, АМГЫ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧӨӨН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛДААНЫ Үшкү чүүл ЧУРУКТАР ДЕЛГЕЛГЕЗИ – ТӨӨГҮНҮҢ КӨРҮНЧҮҮ Тыва Республиканың Национал архивиниё чуруктар фондузундан кожуунувустуң улуг байырлалынга тураскааткан төөгүлүг чуруктарны ажылдакчыларындан баш бурунгаар дилээримге, чайгы Үе болгаш ээлчеглиг шөлээде болганындан дараазында бир хүннү дугуржуп алдывыс. Ак, кара өңнүг чуруктарны фондудан шилип алырымга, оларны чөпшээреп, чүгле делгегелгеге ажыглаарын чөпшээрээннер. Колдуунда Тыва Республиканың Национал архивиниң чуруктар фондузундан Чадаананың Алдыы, Үстүү хүрээзиниң чуруктары, 1928 чылда Тываның ламаларының съездизиниң киржикчилериниң чуруктары, =гбе башкывыс Чамзы-Камбы, лама башкылар, күрүне удуртукчуларының ажыл-ижин көргүскен чуруктар, Совет үеде Социалистиг Күш- ажылдың маадырлары, репрессия чылдарының үези, Чадаана хоорайның ажыл-амыдыралындан мооң мурнунда чонга, көрүкчүлерге көргүзүп көрбээн чуруктарны делгээр сорулгалыг турдум. Ол ышкаш амгы үеде Чадаананың Алдыы, /стүү хүрээлеринге, Тывага кээп чораан делегей чергелиг лама башкыларның шажын езулалдарынга киришкен Тацак Джецзун-Ринпоче, Сергей К\жүгетович Шойгунуң, чонувустуң Чадаананың /стүү Хүрээзин чоннуң тудуу кылдыр чарлапкан үезинден бээр тырттырган чуруктарын улуг хемчээлге баш бурунгаар кылдырткаш хооладып белеткеп алган турган мен. Тываның Национал музейиниң Чадаанада М. Буян-Бадыргының адын эдилээн салбырның ажылдакчылары чуруктар азар тускай дериглерни ажыглаар кылдыр бараалгаткан. Чөөн-Хемчиктиң төп библиотека системазының ажылдакчылары методист Айлана Караевна Монгуш, чон-биле ажылдаар килдис эргелекчизи Шораана Николаевна Куулар, хандырылга килдизиниң эргелекчизи Монгуш Элла Угуй-ооловна, четчелээшкин килдизиниң эргелекчизи Алла Александровна Ооржак, Тимофей Бүрбүевич Чүлдүм, Доржу Аясович Монгуш Даа кожууннуң 260 чылдаанынга чуруктарны парлажып, делгелгени каастаарынга улуг дузаны көргүскеннер. МЕРГЕН-ХЕРЕЛ МОНГУШ АТТЫГ КУЛЬТУРА БАЖЫЁЫНГА Чөөн-Хемчиктиң төвү, Чадаанада М. Мерген-Херел аттыг т=п культура бажыёынга Тыва Республиканың күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг хурал болган. Тыва Республиканың Баштыңының өөрүп четтириишкининиё илередиглерин «Хөй чылдар дургузунда ак сеткилдиг ажылы дээш» Чөөн-Хемчиктиң саң-хөө эргелелиниң бюджет учеду болгаш отчет талазы-биле килдизиниң консультантызы Раиса Владимировна Кенденге, Чадаананың №4 Вера Чүлдүмовна Байлак аттыг ниити билиг школазының директорунуң оралакчызы Көвеймаа Кошкар-ооловна Монгушка, Чыргакы ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Сайлык Бюрбюевна Ооржакка тывыскан. Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиктери-биле Чөөн-Хемчик кожууннуң саң-хөө эргелелиниң бюджет политиказы болгаш бюджеттер аразының харылзааларының килдис начальниги Долаана Валерьевна Кара-Салды, муниципалдыг албанныё хоочуну Чайна Эрес-ооловна Ооржакты «/ре т\ңнелдиг болгаш ак-сеткилдиг ажылы дээш», Чадаана хоорай чагыргазының техниктиг ажылдакчызы Аиша Кара-Белековна Кара-Монгушту, «Өөредилге адырынга ак сеткилдиг болгаш үре-түңнелдиг ажылы дээш» Бажың-Алаакта Чылгычы Чимит-Доржуевич Ондар аттыг школаның директорунуң оралакчызы Эрик Кадыг-оолович Ооржакты, Чадаананың № 1 ортумак школазының төрээн дыл болгаш чогаал башкызы Урана Серен-ооловна Кууларны, Теве-Хая ортумак школазының химия эртеминиң башкызы Ляна Өлзей-ооловна Чүлдүмнү шаңнаан. Өвүр кожуунда Хандагайты ортумак школазының төөгү болгаш ниитилел эртемнериниң башкызы Александра Кызыл-ооловна Монгуш-биле ук школада орус дыл болгаш чогаал башкызы Долаана Анатольевна Монгушка, Барыын-Хемчиктиң Кызыл-Мажалыкта «Чечек» уруглар садының кижизидикчи башкызы Долана Доржуевна Монгушка, Шекпээр ортумак школазының тыва дыл чогаал башкызы Долаана Владимировна Кюжюгетке, Бай-Тайгада Шуй ортумак школазының тыва дыл чогаал башкызы Айлаңмаа Очуровна Хертекке Тыва Республиканың Баштыңының хүндүлел бижиктерин тывыскан. «Тыва Республиканың алдарлыг аът ажаакчызы» хүндүлүг аттарны Чөөн-Хемчиктиң Баян-Талада хуу дузалал ажыл-агыйының удуртукчузу Сакта Биченекович Монгушка, Хөндергейде хуу дузалал ажыл-агыйыныё удуртукчузу Василий Делгер-оолович Ондарга тывыскан. Хөй чылдарда көдээ ажыл-агый адырынга үре-түңнелдиг ажылы дээш « Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы” атты Чадаанада хуузунда дузалал ажыл-агыйыныё удуртукчузу Роман Михавйлович Монгушка тывыскан. «Тыва Республиканың алдарлыг тренери» бедик атты аныяк өскенниң кижизидилгези, күш-дамыр сайзыралы болгаш белеткелинге киирген үлүү дээш” Чадаанада Монгуш Чечен-оол Алексеевич аттыг олимпийжи курлавырлар школазының тренер башкызы Аяс Кууларович Делгер-оолга тывыскан. Тыва Республиканың социал-экономиктиг сайзыралынга үлүү болгаш хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш «Шалыпчы күш-ажыл» деп медаль-биле муниципалдыг албанның хоочуну Сүрүң-оол Түлүшович Чүлдүм шаңнаткан. Байырлыг хуралга Чөөн-Хемчик кожуундан үнген уран чүүлдүң тергииннери, амгы үеде уран чүүл адырында ажылдап турар ажылдакчылар киржип, хөгжүмнүг байырны чедиргеннер. Төөгүлүг байырлалдың ажыдыышкыны хурал шаңнал кезээ болурунуң чиге мурнунда көскү күрүне болгаш хөй-ниити ажылдакчызы, Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Шеминиң хүндүлүг хамаатызы, экономика эртемнериниң кандидады Хонук-оол Доржуевич Монгуш Монгуш Мерген-Херел аттыг культура бажыңынга «Төөгүлүг Даа кожуун» деп илеткелди меңээ берген. Ооё демдеглеп турарындан алырга, Тываның төөгүзүнде чугула кол черни ээлеп , аңгылаттынмас кезээ болуп чоруур Даа, Ч==н-Хемчик кожууннуё девискээринге болгулаан төөгүлүг болуушкуннар, өскерлиишкиннер, ооң удуртукчуларының чурттакчы чонунуң хүлээп ап чораан шиитпирлери Тываның хөгжүлдезинге улуг салдарлыг болган. «Тываның, ооң иштинде Даа кожууннуң бурунгу төөгүзү-биле холбаалыг болуушкуннарны амыр-тайбыё деп болбас.Ынчан белен эвес., ылаңгыя бөдүүн көшкн чонга аар-берге дүшкүүрлүг үелер турган» Манчы Кыдат эжен хаанның империязы тергиидеп, Кыдаттың девискээрин эжелеп алгаш барык ийи чүс чылдың дургузунда эжелекчи политиказын күштелдирип, бүгү Төп Азияны бодунуң адаанче чыыра тыртып эгелээн турган. Ооё түңнелинде тыва аймактар манчы хаанныё холунга кирип, мурнуу Алтайда, соңгу-барыын Моолда, Кузнецкиде, Минусинск оргулаажында, Байкал, Көпсе-Хөл кавызында девискээрлерден кыстырып, чамдык т=рел аймактар харылзаазы үстүп, чамдыызы Саян-биле Таңды аразынга мөөңнеттинип чурттай берген» 1755-1756 чылдарда манчжур шериглер Джунгарияны чылча шаап узуткааннар. Джунгария күрүнезин чылча шаап турар душта, чамдык тывалар орус Алтайынче дезе бергеш, Россияга олчаан артып калганнар. Джунгарияны узуткаанының түңнелинде Манчы хаанның тергииделиниң адаанга кирген тывалар удаваанда тура халааннар. Олар Хотагайтының нояны Ценгужаптың азы Шыдарбанның демиселин идекпейлиг деткип, манчы аг-шериг-биле чидиг демиселди ачыр-дачыр чорудуп, адак соонда күш четпейн бастырганнар. Бо болгаш өске-даа барымдааларны «Чаа орук» солуннуң мурнуку үндүрүлгелеринге, «Тываның төөгүзүнүң» бирги үндүрүлгезинге болгаш Тываның гуманитарлыг болгаш социал-экономиктиг тускай шинчилелдер институду, Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының 2015 чылда «Төөгүге даянмышаан-келир үеже» деп, Бээзи кожууннуң 260 болгаш Хемчик кожууннуё 250 чыл оюнга тураскааткан эртем практиктиг конференцияларныё материалдарын чырыткан номга киирген. Байырлалдың ийиги хүнүнде Чадаана хоорайның Тиилелге, Россияның Маадыры С.Шойгу аттыг кудумчу, тыва танкист Х. Чүргүй-оол аттыг кудумчу болгаш төп Ленин кудумчузундан Чадаана стадионунга чедир байырлыг чыскаалга шуушкан чоннуң дизии үзүктел чок болган. Уран чүүл ажылдакчылары Чадаана стадионунга ыры, танцы-самдан аңгыда Даа кожуунну аңгы-аңгы чылдарда чагырган нояннарның овур-хевирин диргизип, Бора-Булак ховузунуң аксынга-даа д\\н болган театржыткан көргүзүгнү бараалгаткан. Тыва Республиканыё Чазак Даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-оолович Ондар, Чөөн-Хемчик кожууннуң Баштыңы Инна Байыр-ооловна Монгуш, чагырга даргазы Айдыс Дарый-оолович Куулар Даа кожууннуё ажыл-ишчи чонунга шаңналдарны тывысканнар. Орайтап караңгылааже спортчу хемчеглерниң тиилекчилерин илередип, чонга чарлап, тыва хүрешке маргылдааны эрттиргеннер. АЪТ ЧАРЫЖЫ Даа кожууннуң 260 чылдаан байырлалынга тураскааткан аныяк чоруктуг аъттар аразынга Чөөн-Хемчикте Иймеден Арсен Ондарның Доруг аъды эрткен. Ийи дугаарында С\т-Хөлден Тываның билдингир м=гелериниё бирээзи Эрес Кара-Салдың Лидер-Шарм шолалыг малы, \ш дугаарында Андрей Хертектиё Арк-Шарм шолалыг аъды келген. Дөрткү, бешки шаңналдыг черлерни Сүт-Хөлден Шораан Ондарның кара аъды-биле Улуг-Хемниң Иштии-Хемден Леонид Кызыл-оолдуң доруг аъды ээлеп, төнүшке сүрүштүр маңнап келгеннер. Аныяк чүгүрүктерниң чарыжының түңнели мындыг: Улуг-Хемниң Торгалыгдан Эртине Байырның Калчан-Шилгизи эртип каан, ийиги, үшкү черге Чөөн-Хемчиктиң төлээзи Айдыс Саттың Шилгизи, Бии-Хемден Болат Аракчааның Хүреңи халып келирге, Тес-Хемден Сүбедей Дижитмааның болгаш Улуг-Хемден Кыргыс Экерниң аъттары төнүшке киир маңнажып кээп, ээлеринге шаңналдарны чаалап берген. Улуг чоруктуг аъттар чарыжынга Чөөн-Хемчиктиң Калдар аъды эрткен. Ооң ээзи Дайза Монгуш, ийиги черни Кызыл кожуундан Радомир Иргиттиң Галоген деп малы ээлээн, аңаа сүрүштүр ол-ла кожуундан Калчан-Шилги мал маңнап кирип келген, ооң ээзи Аяс Хомушку, дөрт дугаарында Сукпактан Аржаан Салчактың Кара аъды, а беш дугаарында Чадаанадан Май-оол Монгуштуң аъды маннап келген. Авторнуң тырттырган чуруктары

Ежегодно 3 сентября в России отмечается День солидарности в борьбе с терроризмом. Он был установлен федеральным законом "О внесении изменений в Федеральный закон "О днях воинской славы (победных днях) России" от 21 июля 2005 года. Этот день приурочен к трагическим событиям, произошедшим 1-3 сентября 2004 года в городе Беслане, когда в результате беспрецедентного по своей жестокости террористического акта погибли более 300 человек, в основном женщины и дети. День солидарности в борьбе с терроризмом символизирует единение государства и общества в борьбе с таким страшным явлением, как терроризм. В этот день Россия отдает дань памяти тысячам соотечественников, погибшим от рук террористов в Беслане, в театральном центре на Дубровке, в Буденновске, Первомайском, при взрывах жилых домов в Москве, Буйнакске и Волгодонске, в сотнях других террористических актов. Терроризм – это одна из самых опасных и масштабных угроз человеческой жизни. Идейные боевики и фанатики-смертники не просто убивают и калечат. В своем стремлении заполучить власть они устраивают общественный резонанс любыми путями, пытаются воздействовать на психологическое состояние людей. С целью противостояния данной идеологии насилия в РФ учреждена памятная дата.

ДАА КОЖУУН, ЧӨӨН-ХЕМЧИКТИҢ БАЙЫРЛЫГ ХЕМЧЕГЛЕРИНДЕН РЕПОРТАЖ БУРУНГУ ДАА, АМГЫ ТЫВА РЕСПУБЛИКАНЫҢ ЧӨӨН-ХЕМЧИК КОЖУУННУҢ 260 ЧЫЛДААНЫ Вячеслав МОНГУШ, «Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы» журналист БАЙЫРЛАЛГА ТУРАСКААТКАН ЧЫСКААЛ Тыва Республиканың Чазааның чанында гуманитарлыг болгаш социал –экономиктиг шинчилелдер институду, Чөөн-Хемчик кожууннуң чагыргазы «Төөгүге даянмышаан, келир үеже» деп эртем-практиктиг конференцияны эрттирбишаан, организастыг комитет, кожуун, хоорай суму чагыргалары, бо чылдың дургузунда республика чергелиг массалыг хемчеглерге шыңгыы белеткелди чоруткан деп бо материалды парлалгага белеткеп тургаш кол кылдыр демдеглексээр бодадым. Чаңчыл болган аът чарыштарының сезонунда чарыш эрттирер Ыдыктыг Бора-Булак аксында 2025 чылдың август 29-та, ак-ак өглерни тиккенин, машина-чычааннарның хөйүн, чыылган кижилерниё ындазында чоргаарын, омак-сергээн арын-шырайындан хүлүмзүрүг чайнаарын эскердим. Өглерниң чөөн чүгүнде дериттинген сценадан ырак эвес, ортузунда Ыдыктыг аът дагазы ак энчек кырындан бедип үнген, кыдыында терге дугуйлары. Бурун Даа кожууннуң туктарын бедидир дөрт чүкте киискидип кааны көстүр. Чөөн-Хемчик кожууннуң уран чүүлүнүң тергиин ажылдакчыларының тургускан тускай сценарийи езугаар байырлыг хемчегниң башкарыкчылары Тыва Республиканың Чазааның оралакчызы Уран-оол Алдын-оолович Ондар, Тыва Республиканың Дээди Хуралының депутаттары, хөй-ниитиниң төлээлери сценага үнүп келгеннер. Таарымчалыг байдалды ажыглап, Тыва Республиканың Чазааның даргазының оралакчызы Уран-оол Алдын-ооловичиге сөстү бээрге, ол эртем-төөгүшнүң дөзү, Алдыы /стүү хүрээлерлиг Чөөн-Хемчикте төөгү ужур-дузалыг улуг хемчегниё киржикчилеринге байырны чедирип, Даа кожууннуң үндезилеттинип тургустунганының 260 чылдаанынга, Ада-чурттуң Улуг дайынынга Тиилелгениң 80 чылдаанынга тураскааткан хемчеглерниң ажыттынганын чарлаан. Ол ышкаш У.А.Ондар тыва дайынчыларның Алдан-Маадырларның тура-халыышкынынга, Хомду дайынынга, Ада-чурттуё Улуг дайынынга, Кореяга, Афганистанга –интернационалчы албан хүлээлгезин, чурттуң иштинге болган дайынчы хөделиишкиннерге эрес-дидим киришкенин, амгы үеде тускайлаттынган шериг операциязында эрес-маадырлыы-биле тулчуп турарын демдеглеп, маадырларның аваларынга, өг-бүлелеринге өөрүп четтиргенин илереткен чылыг чымчак сөстерни чугаалаан. Тываныё ынчангы Даа кожууннуң девискээринге бактаап турган Бай-Тайга, Барыын-Хемчик, Өвүр, Сүт-Хөл, Мөңгүн-Тайга, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Улуг-Хем , Чөөн-Хемчик кожууннарның төлээлери, салгалдары - амгы муниципалдыг тургузугнуң ажылдакчылары,көдээ ишчилер, уран чүүл төлээлери, спортчулар киришкеннер. Байырлыг чыскаалды Алдыы, /стүү хүрээлерлиг, агып баткан Чадаанада Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Чадаана хоорайның, ооё девискээринде сумуларнын чагыргаларының даргалары, чылгычылары, көдээ ажыл-агый ишчилери ак, бора, сарыг, доруг аъттарлыг баштаптарга, уран чүүл, культура болгаш өске-даа адырының ажылдакчылары Чадаананың Үстүү хүрээзиниң чуруунуң хевирин туткаш, улуг шажынчы байырлалдарда самга ажыглаар дөрт бурган дүрзүлерин кедип алгаш шуужуп, сцена баарынга чыскаалыпканнар. Оларның аразында 2024 чылда Тываның Наадым чемпионнары Хайыракандан Экер Эртинеевич Монгуш, Теве-Хаядан малчын Уран Дадар-ооловна Иргит, Чыргакыдан Чечен-оол Чылбак-оолович Имит, 2025 чылда Тываның Наадым чемпионнары Теве-Хаядан Донгак Дактаё Досумович, Чадаана хоорайдан Чингиз Эрес-оолович Дулуш, Баян-Таладан Марин Май-оолович Куулар, Ада-чурт дайынынга Тиилелгениң 80 чылдааныныё тугунуң адаа-биле Тыва Республикада Ада-чурт камгалакчыларының өг-бүлелер комитединиң удуртукчузу Лада Олеговна Натпит, ТШО киржикчилериниң кадайлары Аяна Шоочаевна Донгак, Айна Николаевна Ооржак, Ая Радиковна Ензак, Солаңгы Хеймер-ооловна Ондар, маадырларның авалары бар. Бай-Тайга кожуунну Салчак Чиңгис Юрьевич, Аракчаа Роберт Адар-оолович баштап, байырлыг чыскаалга үнүп келирге, Бай-Тайга кожууннуң даңгыназы Айыраш Салчак, тажы Шойгу Күжүгет, мөгелер Болат Буянды, Күжүгет Шойгу, ча адыкчылары Айдың Куржап, Мерген Очур, көдээ ажыл-агыйның тергиинннери Андрей Канчыыр, Айлаңмаа Хертек, Илья Таргын байырлыг чыскаалга ыры-хөгжүмнүң үделгези-биле үнүп келгеннер. Барыын-Хемчик кожууннуң төлээлеринден чараш кыстарны, Ада-чурт дайынының үезинде маадырлар кылдыр кеттинген сапык идиктерлиг, сарыг-хүрең хөйлең-чүвүрлүг дайынчыларны, хөректеринде шаңналдарын азынган спортчуларны кожууннуң Баштыңы Артур Морозовович Ооржак, чагырыкчызы Аян Борисович Монгуш баштап үнген. Өвүр кожууннуң ажыл-ишчи чонун удуртукчу даргалары Анай-Хаак Ивановна Лопсан-Серен, Айдыс Алексеевич Куулар баштап чорааннар. Хүндүлүг хоочуннар Шыдыраа Дырышович Саая, Комбу Хевекович Монгуш, Маадыр Балчырович Сат, Тоорук Макал-ооловна Сат чыскаалда. Ыраккы Мөңгүн-Тайганы Мөёгүн-Тайга кожууннуң Баштыңы Орлан Козай, чагырга даргазы Эртине Успун баштапкан, Россияныё, Тываның туктарын киискидип, тус черниң кадыг-берге бойдузун, чонунуң езу-чаңчылдарын көргүскен көскү чараш лоозуң кыйгырыглар, чуруктарны холдарында туткан чыскаалга үнүп келдилер. Чоргааралдан сеткил-сагыш дойлур. Сүт-Хөлдүң төлээлери Тыва Республиканың Чаан мөгези кожуун Баштыңы Андрей Валерьевич Хертек, чагырга даргазы Орлан Александрович Монгуштуң башталгазы-биле үнүп келгеннер. Тыва Арат Республика, Тыва Автономнуг область, Тыва АССР, Тыва Республика үезинде-даа Сүт-Хөл кожууннуң ажыл-ишчи чону кожазында Чөөн-Хемчик районнуң чону-биле бир дөмей кожа-хелбээ амыдырап чурттап чоруур. Оларның аразындан ат-алдарлыг мурнакчылар, чогаалчылар, тоолчулар, спортчулар дугайында төөгүлүг барымдааларны илередир болза, чаңгыс солун арнынга сыёары чөгенчиг-ле, ол барымдаа - бүдүн төөгү… Чаа-Х=л кожуун 1887 чылда үндезилеттинип тургустунган. Тыва Арат Республиканың үндезилеттинип тургустунарынга Чаа-Хөлчүлерниң киирген үлүг-хуузу улуг. Тыва Арат Республиканың Төп Комитединиң доктаалы-биле 1941 чылда Чаа-Хөл (район) кожуунну тургузуп, үндезилээн. 1961 чылда Чаа-Хөл кожуунну Улуг-Хемге кадыпкан. 1991 чылдың декабрь 20-де, Тыва Республиканың Дээди Совединиң доктаалы-биле эде тургускан. Чурттакчылыг черлери Чаа-Хөл, Ак-Дуруг, Булуң-Терек болгаш Шаңчы. Чадаанага чазын республика чергелиг чаёчылчаан аът чарыжыныё хемчеглеринге авамныё =гбелери — Улуг Түлүштер, Хуурактар, Шөмбүлдер, Кеденнер болгаш өске-даа төрел-бөлүктерниё салгалдары – аныяк чылгычылар аът чарыштарынга тергиин аъттарын киириштирип турарлар. Улуг-Хем кожууннуң Баштыёы Артыш Мөёгүн-оолович Кара-Сал, чагырга даргазы Эрес Лопсанчапович Мандан-оол Бора-Булакка чыскаалды баштапкан. Оларның аразында Тыва Республиканыё Чаан мөгези, республика Наадымнарының үш дакпыр тиилекчизи Айдың Сергеевич Монгуш, Тыва Республиканың Начын мөгези, аныяк мөгелер аразынга Наадымның ийи дакпыр тиилекчизи Бады-Маадыр Кудажыевич Самдан, Улуг-Хемден ча адыгжылары Моол күрүнениң спорт мастери, «Шагаа мергени» Олег Май-оолович Чанчып, «Тергиин багжы» аттың эдилекчизи Андрей Хураган-оолович Серин, Тыва Республиканың 2025 чылда малчыннар Наадымының тиилекчилери Шеңне Шолбановна Даржай, Чинчи Сергеевна Монгуш, Россияның улустуң ыры-хөгжүм болгаш танцы- самның «Улуг-Хем» коллективи - удуртукчузу Буян Юрьевич Хертек, Алдын-Белек Очур-оолович Норбунуң удуртканы «Дембилдей» ыры-хөгжүм бөлүү база, национал тыва идик-хеп көргүүзүүнүң Андрей Михайлович Неверицкийниё удурткан «Он-Кум» бөлүүнүң кежигүннери киришкеннер. Чеди-Хөл кожууннуң чыскаалын чагырга даргазы Адыгжы Валерьевич Араптан удуртуп эрттирген. Кожууннуң төвү - метталургтарның сууру Хову-Аксы, а Сайлыг, Ак-Тал, Хөлчүк, Чал-Кежиг, Элегес сумуларының чараш оолдар, кыстары, мурнакчылары, хоочуннары чыскаалды каастап, төрээн кожуунун байырлалдың бүгү киржикчилеринге таныштырганнар.

Кадат, хайгаарал чок мал-маган орук шимчээшкининге айыылды болгаш шаптараазынны тургузуп турар. Малды ажаап-карактаарының чуруму болгаш ону хажыдар болза административтиг харысаалга дугайында адаанда чуруктарда

Хүндүлүг чонувус! Чөөн-Хемчик кожууннуң Ийме сумузунга чайын чурумалдыг, чараш ораны - Кум-суувустуң бажы - чоннуң сөөлгү үеде тырттыржып турар ыдык кайгамчыктыг черлериниң бирээзи "Алдын элезинивистиң" баарынгаавгуст 8-9-таболуп эртер Даа кожуунувустуң 260 чылынга тураскааткан Россия чергелиг( Межрегиональный) «АЛДЫН КАЖЫК» деп, машина шаңналдыг " Россияның алдарлыг артизи, Тываның улустуң хөөмейжизи, Делегейге ат-алдары чаңгыланып артып калган Конгар-оол Борисович Ондарның чогаадып каан дүрүмнери-биле кажык оюнунга "Аът чарыжы" болуп эртер! Төөгүде болуп көрбээн улуг байырлалды Силер бүгүдеге бараалгадыр-дыр бис! Адаан-мөөрей оюннарның болур хемчеглери: 1) "Алдын кажык" хой кажыынга аът чарыжы (дадывыры 5 муң акша); 2) "Сыгыт-хөөмей, каргыраамны"; Тыва республиканың Улустуң хөөмейжилери, Ийме Улаан-Быраа оолдары Бады-Доржу Ондар биле Эртине Туматтың шаңналы дээш. 3) Тыва ча маргылдаазы - "Баг адары"; 4) 18 хар чедир мөгелер аразынга "Тыва хүреш". 5) Элезинге 3 кижи киржир "Хол бөмбүү"; 6) Ус шеверлер делгелгези. Шаңналдары: "Алдын кажык": 1-ги чер - Чаа чычаан "Лада Гранта"; 2-ги чер - Дөрт чүзүн мал болгаш 10 муң акша; 3-кү чер - Дөрт шыырак хой болгаш 10 муң акша. 4-кү чер - Үш хой болгаш 10 муң акша. 5-ки - Ийи хой болгаш 5 муң акша. "Баг адары": 1-ги чер - 30 муң акша болгаш бир хой; 2-ги чер - 25 муң акша; 3-кү чер - 15 муң акша; 4-кү чер - 10 муң акша; 5-тен 8-ки чер - 5 муң акша. 18 хар чедир мөгелер аразынга элезинге "Тыва хүреш": 1-ги чер - Эзер, чүген-чуларлыг, кымчылыг, кижен болгаш сыдымныг бүрүн аът болгаш, 5 муң акша; 2-ги чер - Молдурга, 3 муң акша; 3-кү чер - Үш шыырак хой, 2 муң акша. 4-кү чер - Ийи шыырак хой. 5-тен 8-ки черге чедир - шыырак хойлар. Элезинге "Хол бөмбүү": Шаңналдар дадывыр түңүнден хамааржыр болгаш 1-ги чер алган бөлүкке 1 хой. "Сыгыт-хөөмей, каргыраамны": Тываның Улустуң хөөмейжилери Бады-Доржу Ондар биле Эртине Туматтың чажыт шаңналды дээш. Тыва чуртувустуңтуризимин улам-дам хөгжүдүп, Делегейге алдаржыдып, улуг идегел, бүзүрел-биле эчис-сорулганы салып, төөгүде туруп көрбээн чараш байырлалды организастап тур бис, чонум. Хүндүткел-биле бүгү чонну кыйгырдым! Хүлер Ондар ( Тыва ). "АЛДЫН КАЖЫК" мөөрейиниң киржикчилери заявкаларын хүлээдип ат сывын бижидипэгелей берген! Оюннарга киржир күзелдиг чонувусту база айтырыглар бар болза, бо агар-санче идекпейлии-биле долгаарын диледивис: 89133572616

Сегодня поздравления с днем рождения принимает Герой России, депутат Верховного Хурала Чалым Чулдум-оол Вы – гордость нашей республики и всей страны, человек, для которого доблесть и самоотверженность – не просто слова, а основные принципы жизни. В зоне проведения специальной военной операции Вы проявили несгибаемый характер, готовность решительно действовать в любых условиях, вести за собой товарищей. Именно такие как Вы и Ваши товарищи по оружию – мужественные и отважные участники специальной военной операции – показывают пример истинной любви к Отечеству, готовности в любой момент встать на защиту интересов государства. Сегодня Вы призваны совершенствовать и укреплять законодательную базу республики в статусе народного избранника, создавая крепкие основы для развития и процветания родной Тувы, повышения благополучия земляков. Особую признательность выражаем Вам за патриотическую работу с молодым поколением. Вас знает и любит наша молодежь. Для всех нас Вы – пример мужества, стойкости и патриотизма, и именно такие люди должны делиться знаниями и опытом с молодыми ребятами. В день Вашего рождения, уважаемый Чалым Сюндюпович, желаем Вам сибирского здоровья, благополучия, дальнейших успехов в законотворческой деятельности, укреплении обороноспособности нашей страны, а также реализации добрых планов и начинаний!

Фотокарточки спраздника животноводов Наадым-2025